Душы маёй бяссонніца
Сяргей Давідовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 254с.
Мінск 1999
«Зарэзаў» тата тую бедную кароўку, і голад вымусіў нас есці «шчодры» сталінскі падарунак.
ЧУЖОЕ СЛОВА
Пераязджалі Міцьковы на новае месца жыхарства — у Мінск. Нагараваліся ў Будах, «наеліся» працадзён калгасных, ажно горка зрабілася.
Прыехаў грузавік, і пачалі загружаць у яго прыдбаны скарб — чарапы нейкія ды рызманы розныя. Беднаму чалавеку — і гэта багацце.
Мы, малыя, стаім, з самотай і зайздрасцю назіраем за мітуснёй дарослых. I шкада, што ад’язджаюць твае бясштаннікісябры, і зайздросціш ім — пра Мінск мы толькі вухам чулі, a яны будуць жыць у ім — сярод булак і цукерак.
Раптам мужчына, што стаяўу кузаве машыны, звярнуўся да мяне:
— Мальчнк, подай кувшнн!
Я так разгубіўся, нібы соннаму трэснулі палкай па лбе — зачырванеўся, нічога не разумею. Першыя два словы разабраў, а вось пра «кувшнн» я ніколі не чуў. Я збянтэжана забегаў вачыма па розных хатніх дробязях, якія стаялі каля машыны, а патрэбнай рэчы не знайшоў, хоць збан гэты быў на самым бачным месцы...
Аказваецца, не надта даўно гэта было, калі беларуская вёска ведала і шанавала сваю родную мову,— слова «кувшнн» было для мяне незнаёмым, чужым.
Сёння ж для многіх беларусаў, нават для тых, чые карані засталіся ў вёсцы, матуліна мова зрабілася чужой.
ХТО ЁСЦЬ хто?
Аднаго часу прывозілі ў нашу вёску зняволеных — «зэкаў». Яны збіралі па палях каменні, сцягвалі іх у кучы — рабілі пад канвоем. Абед ім прывозілі ў вялізных бачках-тэрмасах, кармілі пераважна крупянымі кашамі. Голад гнаў нас да гэтых людзей, мы шчыльна іх акружалі і «блішчэлі».
А ў дзяцінстве я быў такі белагаловы — валасы як снег. Пэўна, у маім арганізме нечага не хапала, вось валасы і былі бялюткімі. Але дзякуючы ім мне больш, чым каму з маіх сяброў, шанцавала. Як нас адрозніць адзін ад другога? Усе абарваныя, худыя, галодныя, босыя. А вось я сярод іх быў як той дзьмухавец, як заяц-бяляк летам — нідзе не схавацца яму. Таму я кожны дзень чуў ад якога-небудзь зняволенага адно і тое: «Ну, белая галава, падыходзь!» — усаджваў мяне на калені і дзяліўся сваёй небагатай «пайкай».
Потым ужо іншыя зняволеныя частавалі і маіх сяброў, але я заўсёды быў першым.
He ведаю, за якое злачынства яны адбывалі пакаранне, але людзьмі засталіся.
А восьдругі прыклад — амаль самы балючы мой успамін.
Ішлі мы з мамай аднекуль, а ля дарогі, у цяньку, сядзіць наш брыгадзір з нейкімі двума незнаёмцамі. Сядзяць і сілкуюцца. Перад імі -— бутэлька самагонкі, хлеб і свежыя агуркі.
Брыгадзір зачапіў маму, пра нешта запытаўся, і мы прыселі.
Свежых агуркоў я яшчэ ніколі не еў, а яны так смачна пахлі, так апетытна хрумсцелі, што я забыўся пра ўсё на свеце — бачыў толькі агуркі, чуў толькі іх пах.
Мама цягнула мяне за руку, бо гаворка яе з брыгадзірам скончылася, а я прасіўся:
— Мамачка, я яшчэ пасяджу трошачкі!
Я спадзяваўся, што дадуць мне кавалачак агурка, хай сабе без хлеба, бо хлеб хоць зрэдку, хоць патрошку наведваў нас. Я заглядваў у вочы брыгадзіру і незнаёмцам.
— Пайшлі, сыночак, пайшлі!
— Мамачка, я хоць трошачкі яшчэ пабуду! — зазірнуў я і маме ў вочы...
I толькі многа пазней, пасталеўшы, я прачытаў усё, што было тады напісана ў маміных вачах — нясцерпны, пякучы боль за сваіх дзяцей, бездапаможнасць і бязвыхаднасць гаротнага пасляваеннага жыцця...
А я ўсё прасіўся і прасіўся ў мамы, пакуль апошні кавалачак агурка не захрусцеў жалобным хрустам у чужым роце...
Прабач мяне, мама, за той боль, які я наклікаў у тваё сэрца...
НОП ТРЭБА МЫЦЬ!
Прыязджаў разы з два ў Буды летам на адпачынак да сваёй маці Кухаронкаў Косця — лётчык, пры пагонах з зорачкамі (у званнях мы тады не разбіраліся). Што ён прывозіў сваёй маці і сваякам — невядома. А вось нас, абарванцаў, частаваў цукеркамі. Уявіце — цукеркі пасля вайны! Такое з памяці не вываліцца ніколі. Але самае галоўнае было не ў цукерках. Самае цікавае ў тым, што гэты надзвычай сур’ёзны чалавек цэлыя дні праводзіў з намі, дзецьмі. Пра што ішла гаворка — не памятаю. Запомнілася яго ваенная форма і ён сам у нашым шчыльным акружэнні. Яшчэ адно запомнілася вельмі жыва, можа, таму, што датычылася мяне і мяне моцна здзівіла.
Сядзім мы, пра нешта гутарым, і нечакана наш сябар глянуў на мае босыя ногі і, як бы між іншым, кажа:
— А ногі, хлопчыкі, трэба кожны раз мыць перад сном...
Тут аўтарытэт Косці ў маіх вачах пахіснуўся, бо я не зразумеў, пра што гаворка. Усю вайну мы басцяліся па лясах, па балотах, пасля вайны жылі ў зямлянцы, абутку ў мяне зроду не было, мыла ў вочы не бачыў, пра пасцель вухам не чуў — пра якія ногі размова? Я і рукі ніколі не мыў — а тут ногі!
Я зірнуў на свае чорныя, закарэлыя, хоць рэпу сей, ногі і першы раз не змог зразумець нашага любімца.
БУЛЁН
Расклалі Міцьковы агонь каля хаты і вараць булён на вячэру.
Калі ўжо казаць пра вячэру, дык яе ў вёсках спрадвеку гатавалі летам на кастры, бо газы не было, а печ паліць не будзеш дзеля гаршка бульбы. Таму збіралі трэскі і разводзілі агонь. I рабілася ўсё гэта на прыцемку, пасля таго як пароблена ўся работа і дагледжана жывёла.
А так як у Міцьковых адразу пасля вайны ні жывёлы, ні гаспадаркі не было, а галодных дзяцей — цэлая процьма, то
вячэру гатавалі яны яшчэ завідна, прыйшоўшы з калгаснай прынудзілаўкі. Чаму варылі булён, а, напрыклад, не бульбу? Таму што бульба была вялікай роскашшу, яе не хапала. floepa, што яшчэ наскрабалі некалькі бульбінак, крышылі іх у вялізны гаршчок для «навару», каб жываты наліць і голад падмануць.
Дык вось — вараць Міцьковы булён, дакладней, варыцьто яго маці, а дзеці шчыльна акружылі агонь і з лыжкамі напагатове напружана чакаюць — як тыя ліхія ваякі, якія ад першага слова кінуцца ў атаку. Трошкі воддаль сядзім мы, «вольныя» ад вячэры — такія ж галодныя і напружаныя. Ведаем, што не паядзім, але хоць на чужы «стол» нагледзімся.
Заўтра і да нашага «стала» падыдуць гэткія ж гаротнікі.
Сабралася маці Міцьковых нечага ў хату і кажа дзецям: — Глядзіце, каб агонь не звёўся, я хуценька прыйду...
Тут і пачалося! С права ў тым, што ў кожнага, акрамя лыжкі ў адной руцэ, быў і кіёчак — у другой. Каму ж не хочацца папароць у агонь, падправіць яго? А калі надта дужа прыспічвае есці, тады здаецца, што агонь гарыць марудна, вада ледзь кратаецца, бульба не хоча разварвацца — усё супраць цябе.
Таму, застаўшыся без дагляду, кіёчкі ў Міцьковых руках так жвава пачалі «падпраўляць» агонь, што нейчы кіёк даў гаршку такога кухталя, ад якога ён, небарака, кульнуўся настолькі спрытна, што ўвесь «навар» разам з бульбай бултыхнуўся на вуголлі, узняўшы клубы пару і хмары попелу.
«Кухары» акамянелі, але раптам, як па камандзе, пачалі тымі ж кіёчкамі хуценька падграбаць, кожны да сябе, разам з попелам і вуголлямі, пачарнелыя, забруджаныя кавалачкі бульбы, якія спачатку спрабавалі абціраць ад прыліпшага смецця. Потым глыталі іх, не звяртаючы ўвагі на попел і пясок, гледзячы галоднымі вачыма на вогнішча, у якім, магчыма, засталіся яшчэ кавалачкі бульбы.
ПЕРШЫ ЛЁД
Што можа вабіць дзяцей больш, чым першы лёд? Звечара кладзешся спаць — у сажалцы вада як вада, раніцай прачнешся, а на сажалцы — лёд! Шчыра кажучы, не лёд, а адна назва — тонкі, кволы, непрадказальны.
Але ці ж гэта перашкода? Пакоўзацца! Вось адзінае жаданне... Пачынае самы адчайны. Разгоніцца— і пабег па лёдзе! Лёд трашчыць, прагінаецца пад ім, зноў выпростваецца. Тут галоўнае — не прыпыняцца, не «лічыць варон». За першым падшыванцам бяжыць другі, трэці, а потым і самыя малыя, сярод якіх і я.
Праз трэшчынкі ў лёдзе пачынае прасочвацца вада, а мы — гойсаем, коўзаемся, радуемся пачатку зімы.
Аднаго разу я, замест таго каб бегчы і не супыняцца,— разявіў рот, загледзеўся на некага і — шусь у ваду! Паколькі мы, малыя, бегалі ўздоўж берага, то праваліўся я па пояс, але пакуль выкарабкаўся на бераг, стаў макруткі да апошняй нітачкі.
Вылез — і, падскокваючы ад холаду, пабег дамоў. Бягу і думаю: улупіць мне мама дык улупіць! Мала не будзе! He пайду дамоў! Стаў каля сцяны хлеўчука і стаю, калачуся — дрыжыкі прадаю. Рызманы мае ператварыліся ў ледзяную скарынку, зубы ляскаюць, як у галоднага ваўка. Замярзаю!
He ведаю, чым бы закончылася гэтая спроба на выжыванне, але, на маё шчасце, ішла Таццяна Бурло — суседка праз дзве хаты.
— А мой ты Сяргейка! А мой ты дурненькі! — залямантавала-яна, схапіла мяне за руку і пацягнула дамоў, да мамы.
Тут я закалаціўся яшчэ мацней, а чаму — зразумела.
Але мама мяне не біла, супакоіла маю «мужнасць», якая прымусіла мяне стаяць пад сцяной хлява ў ледзяной шкарлупіне.
КАШУЛЬКА
Прыехала да нас у вёску з Мінска сваячка, прывезла мне шыкоўны падарунак — пашытую са старой сукенкі ці кафтана кашульку. Тканіна была «аднабаковая» — з аднаго боку — кветкі, а другі — чысты, без набітага малюнку.
Вось гэтую маю кашульку і пашылі кветкамі ўсярэдзіну, а чыстым наверх.
— Якую ж яны зрабілі памылку! Як жа яны «няправільна» пашылі мой падарунак! — абураўся я.
Мне ж было тады годзікі чатыры, і за сваё кароткае гаротнае жыццё я не бачыў і ніколі не меў такой прыгажосці, якая была схована ў сярэдзіну кашулькі.
Я ніяк не мог зразумець, чаму гэтую прыгажосць трэба хаваць — яе ж ніхто не ўбачыць. I я знайшоў выйсце!
Апрануць мне гэтую кашульку, а я яе спераду задзяру да самай барады і гэтак хаджу па вёсцы — фаршу, паказваю ўсім, якая прыгожая мая кашулька ўсярэдзіне.
Трэбаж было неяк выпраўляць «памылку» дарослых!
ЛУЧЫННІК
Як змянілася нашажыццё! Ды і мы змяніліся ў гэтым жыцці, зрабіліся іншымі, «цывілізаванымі».
Адзін толькі прыклад. Паехаў я нядаўна на выхадныя дні ў сваю Карпілаўку, а там па нейкай прычыне пагасла электрасвятло.
Справа была восенню, цямнее рана, вечары доўгія — што рабіць без святла? Hi пачытаць, ні папісаць. Але ў вёсцы на такі выпадак у кожнай хаце ёсць яшчэ газавая лямпа. Есць такая лямпа і ў мяне. Даліў я ў яе газы, падкруціў кнот і — цемра разбеглася па вуглах. Паставіў лямпу ля ложка—ляжу сабе, чытаю. Начытаўшыся, пайшоў на двор дыхнуць перад сном свежага паветра, зірнуць на зоркі. Заходжу ў хату і... Бог ты мой! Дыхаць няма чым! Смурод ад перагарэлай газы вочы выядае...
Як змяніліся мы ў гэтым жыцці!
Раней, у гэтай жа Карпілаўцы, газавая лямпа была адзіным, шыкоўным святлом. Жыў я і рос пры ім, перачытаў доўгімі зімовымі начамі мноства розньгх кніг і ні разу не заўважыў, што газавая лямпа дае нейкі там пах. Пераборлівымі зрабіліся мы, далікатнымі...
КНІГІ ОНЛАЙН
