Душы маёй бяссонніца
Сяргей Давідовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 254с.
Мінск 1999
Аднаго разу ў наш спарахнелы трысцень «увалілася» вялікае свята — прывёз тата з Мінска кавалачак цукру. Ён і сапраўды быў падобны на камень, ды і крэпкі, як крэмень. Тата закруціў яго ў нейкую тканіну, каб не згубілася ні крошачкі, і пачаў малатком разбіваць той кавалачак цукру на зусім маленькія кавалачкі. Мы ўсёй сям’ёй, не дыхаючы, сачылі за вузельчыкам, які ад удараў малатка смачна пахрустваў і сплюшчваўся. Тата асцярожна раскруціў тканіну, расклаў на стале маленькія, з вострымі краямі, кавалачкі белага цуду, старанна вытрас на стол і згроб у кучку тое, што пера-
тварылася ў цукровую муку і... мы не «па-еўрапейску», а пасапраўднаму, па-людску пачалі піць свой «варголы». Што гэта быў за цукар!
...Сёння сучасны рафінад, толькі памачы яго ці вазьмі ў рот, ён як рассыплецца, цукрынка ад цукрынкі «адпіхваецца», як і мы, сучасныя людзі, адзін ад аднаго...
А той кавалачак цукру ляжыць сабе ў роце, дае салодкасць і амаль не растае. Можаш выпіць хоць тры кварты голага вару, а кавалачак цукру «не паддаецца», ляжыць на языку роўненька. Асалода!
А як смачна піў тата чай з тым цукрам! Кубак алюмініевы, награецца, як і сам вар,— у руцэ-то яго тата трымае, бо рукі загрубелыя, да ўсяго звыклыя — а вось да рота кубак не даткнуць. Таму тата вар «усёрбваў» з паветрам, не дакранаючыся вуснамі да пасудзіны. Сербане, цмокне языком, на якім ляжыць той «жывучы» кавалачак цукру, потым глыне вадзічку і з задавальненнем выдыхае працяглае, прыглушанае «а-а-а»...
I гэтак раз за разам: сёрб — цмок — а-а-а... сёрб — цмок — а-а-а...
ЗЛАДЗЮГА
Прыехалі ў нашу вёску з Мінска да суседзяў нейкія сваякі ці знаёмыя. Прыехалі, пагасцілі і ад’ехалі дамоў.
У той сям’і, даякой яны прыязджалі, быладзяўчынка Аня, мая аднагодка, з якой мы штодня сустракаліся, гулялі, сябравалі.
Заскокваю я пасля тых гасцей у хату да Ані і — слупянею. Аня трымае ў руках... нават не ведаю што! 3 чым тады я мог параўнаць тую прыгажосць?! Сярод пасляваеннай шэрасці, беднасці, нястачы — нічога падобнага мне ні разу не сустракалася. Нават каляровыя сны пасавалі перад цудам, які зіхацеў у Аніных руках ярчэй за вясёлку.
Гэта была перламутравая бляшанка, уся ў рознакаляровых гарошынках, у якой некалі былі цукерачкі-ледзянцы. Якімі толькі фарбамі не пералівалася яна! Мне падалося, што знік увесь свет, знік і сам я — засталася толькі гэтая кругленькая яскравая бляшаначка, якая вабіла і палоніла сэрца.
«Адслупянеўшы» сваё, я папрасіў у Ані патрымаць гэты цуд, трапятліва ўзяў у рукі і не мог нагледзецца. Пакручваў то адным, то другім бокам да святла, то адкрываў, то закрываў вечачка, не забываючыся кожны раз панюхаць усярэдзіне.
Час праляцеў імгненна, трэба было вяртацца дамоў, трэба было знайсці сілы выпусціць з рук гэтую прыгажосць.
Але атрымалася ўсё само сабой так, што з хаты я пайшоў непрыкметна для ўсіх, а цудоўная бляшаначка засталася ў маіх руках.
Прыбег дамоў, паставіў бляшаначку на стол — далюбоўваюся! Цешуся — не магу нацешыцца! Мне вельмі добра і прыемна...
А там? У Ані?.. Там ужо зараўлі ў адзін голас усе так, што ледзь шыбы ў вокнах не палопаліся:
— Прапала бляшаначка! Дзе бляшаначка? А-а! Гэта апошнім быў Сяргей! Ён і ўкраў яе!..
Прыпёрліся ўсёй табалой — і старыя, і малыя — у нашы «харомы», а я сяджу сабе спакойненька ды пакручваю бляшаначку ў руках.
— Дзякуй Богу! Вось яна! — крыкнулі зноў жа ў адзін голас.— А мы баяліся, што ты яе ўжо збяёдваў!..
Схапілі з рук «маю» бляшаначку і — гуртам дамоў. Ужо на парозе нехта кінуў мне, замест бляшаначкі:
— У-у! Зладзюга!
He ведаў я тады, што гэта за слова такое, бо «зладзюгу» было ўсяго чатыры гадкі...
Дзякуй усім святым за тое, што за доўгае маё жыццё, акрамя той бляшаначкі, нічога ні ў кога болей не ўкраў.
ГРУПАВЫ ЗАПЛЫЎ
У Будах, ля самай дарогі, была пасля вайны (ёсць яна і сёння) сажалка. Тады, у маленстве, яна здавалася агромністай і глыбокай. Сёння — сажалачка выклікае спачувальную ўсмешку. Што ж, сталасць глядзіць на свет другімі вачыма.
3 аднаго боку над ёй нахіліліся зморшчаныя, пакручаныя часам вербы, якія глядзеліся ў ваду і, здавалася, не верылі, што гэтак хутка ляціць час і яны састарэлі. На тыя вербы любілі ўскарабквацца вясковыя хлопцы, каб на самаробны кручок, прывязаны да ніткі, злавіць якую-небудзь рыбіну. A рыбы хацелася, як дурню стрэліць, бо ад пасляваеннага голаду не было спасу — грыз на хаду.
Сярод нас, макраносых хлапчукоў, былі і падлеткі, якія зразумелі, што самаробны кручок не накорміць. Кінулі яны гэтую пацеху нам, меншым, а самі, з дапамогай дарослых, сплялі вялікі кош, палезлі з ім у ваду і давай цягаць яго па
дне, зачэрпваючы гразь. А ў гразі на дне, як вядома, любяць адпачываць гультаі-карасі. Закапаюцца з галавой у ціну і спяць сабе з асалодай, ледзь не пахрапваюць. Вось гэтую гразь і боўталі ў кашы, вымывалі яе, а зазяваўшаяся рыбіна білася ў дно, у сцены каша, ды было позна — праспала сваё жыццё. Чэрпалі гразь і мылі, чэрпалі і вымывалі, як тыя золатаздабытчыкі. Але што золата! Яго не ўгрызеш, не з’ясі! Рыбіна была тады для нас даражэй за золата.
Падзівіцца на першы ўлоў сабралася амаль уся вёска. A справа ішладаволі спрыяльна — амаль з кожным зачэрпваннем трапляла рыбіна, a то і дзве. Але раптоўна нячыстая сіла падкруціла ў кош вялізнага карася. Во — даўжыня! Во —■ шырыня! Як рыдлёўка! Папярэднія былі з даланю, а гэты — на ўвесь кош. Парсюк — не карась!
Выцягнулі яго на бераг да ўсёй рыбы, пазахапляліся, пагаманілі і пачалі дзяліць улоў. Дзялілі-дзялілі, цешыліся ды пагаджаліся, аяк-дайшло да«рыдлёўкі» — загулі, заспрачаліся. Спрэчка ператварылася ў свару. Кожны з удзельнікаў таго лову і тыя, што плялі кош, хацелі прыпёрці карася-волата дамоў. I да таго распаліліся «мітынгуючыя», што следам за мацюкамі гатовы былі пайсці ў ход кулакі. Але адзін з рыбакоў, самы гарачы і рашучы хлапец, схапіў карася і з дарогі, дзе ўсе стаялі, з усёй сілы кідануў у ваду. Ды так моцна, што той, апісаўшы ў паветры дугу, гулка плюхнуўея на сярэдзіне сажалкі. Гэтае падзенне з вышыні аглушыла карася, і ён белай нерухомай плямай пагойдваўся на вадзе, шырока разганяючы кругі. Усе аслупянелі, але толькі на імгненне. Убачыўшы, што карась роўненька ляжыць на вадзе, нібы дражніцца, усе — хто ў вопратцы, хто галяком — шуганулі ў ваду, і яна закіпела ад дзесяткаў сквапных і спрытных рук і ног. У нас, мелюзгі, што стаялі на беразе, перахапіла дыханне — такое гэта было відовішча.
Тым часам адлегласць паміж аглушаным карасём і азартнымі рыбаловамі хутка скарачалася. Усе разумелі, што карась пакуль што нічый і першы, хто дакранецца да яго, будзе ўладальнікам рыбіны. 3 берага мы не бачылі ні лідэраў, ні аўтсайдэраў, бо сцяна пырскаў закрывала іх ад нашых вачэй.
Калі ж да карася заставаліся лічаныя метры, ён, не будучы дурнем, прыйшоў у сябе, крануў з лянотай раз-другі хвастом, глянуў пасалавелымі вачыма на звар’яцелых сваіх крыўдзіцеляў і — даў нырца на глыбіню, каб у сваёй любімай ціне працягнуць перарваны сон.
ЖАЛЕЗНАЯ ХМАРА
Быў звычайны летні дзень сорак пятага года. Дарослыя — працавалі, дзеці — ладзілі свае няхітрыя гульні: хто капаўся ў пяску, а больш спрытныя — ушчэмлівалі паміж ног палку і гойсалі, «скакалі на кані». I працавалася, і гулялася ў ахвоту, бо толькі-толькі скончылася вайна — ні табе стрэлу, ні выбуху — жыві колькі ўлезе!
Рамптам спынілася праца, прыпыніліся гульні, нават птушкі сціхл і. Ніхто выразна не мог растлумачыць — што ж здарылася? Першымі гэтаадчулі і пачулі не вушы, а сэрцы. Адчулі, як той барометр «чуе» буру за сотні вёрстаў. Знявечаныя вайной сэрцы дарослых і дзяцей не памыліліся, бо хутка і вушы ўчулі цяжкі і трывожны гул, які набліжаўся і накрываў сабой усіх і ўсё. Цяжка было разабрацца, адкуль і што раўло, але роў рабіўся мацнейшым і з кожнай хвілінай больш страшным. Ён халадзіў кроў, прыціскаў нас да зямлі, якая пачала нервова падрыгваць, аддаючыся ў нашы акамянелыя ногі.
I вось на гарызонце паказаліся першыя самалёты, якія ляцелі не вельмі высока і, як нам падалося, вельмі шчыльна. Іх наплыло так многа, што не было бачна ні неба, ні сонца. I хоць гэта ляцелі нашы, родныя, свае, але жах дабіраўся да касцей, бо вайна яшчэ лютавала ў кожнай душы.
А самалёты раўлі і раўлі, плылі хваля за хваляй — здавалася, што яны віселі над намі і канца гэтаму не будзе. Адкуль яны ляцелі і куды — невядома.
Нарэшце жалезная хмара праплыла, гул паступова аддаліўся. А мы ўсё стаялі акамянелыя, не ў сілах варухнуцца і не ведалі, што больш страшныя хмары павіснуць над нашымі лёсамі, ператвараючы ўсё жывое ў паслухмяную акамянеласць.
МЕЗІН
У кожнай вёсцы, у кожнай мясцовасці ёсць нешта сваё, адметнае, самабытнае, толькі тут народжанае.
Ад сваёй гаваркой мамы я «набраўся» столькі цікавых, неўжываемых афіцыйнай мовай слоў, што хапіла б іх на слоўнік. Я імкнуўся ціхенька «ўткнуць» іх у які-небудзь твор, каб рэдактары ці карэктары не заўважылі і не выкінулі — бывае, і праслізне маміна слоўка. Напрыклад, у гумарэсцы «Галёшы» замест насавой хустачкі прыжылося маміна «на-
сацёрка». Жыве і ў паэме «Люстэрка лёсу» маміна «стоць носам». Тоўсценькае дзіця мама называла — «камлюк», а хлапчука, на якім скура гарыць,— «вырвус». Прыехалі мы з ёй аднойчы ў Мінск, а мама мне і кажа:
— Глянь, сынок! Вуліца ад людзей ломіцца!..
Можна многа пісаць пра мудрасць і самабытнасць нашых продкаў, галоўнае, не трэба пужацца тых слоў, якія не пагаршаюць нашу мову.
Сёння прыйшло на памяць слова, якое чуў адразу пасля вайны ў Будах, а пазней, за ўсё жыццё — ні разу. Адкуль яно ўзялося, чаму не прыжылося і знікла — не ведаю.
Звычайна вясковая малеча-галеча ладзіла свае гульні гуртам—так больш піску і крыку, а значыцца, і весялей. Носіцца такая шумная завіруха па вёсцы з канца ў канец, ажно шыбіны падзынківаюць у вокнах. Вакол дзяцей, не адстаючы, выпісваюць кілбасы іх надзейныя сябры — схуднелыя вясковыя сабакі.
Вось гэтыя сабакі і падаюць першымі сігнал, што да вёскі набліжаецца той, каго і дзеці, і сабакі з гіканнем і гаўканнем праводзяць аж за апошнюю хату.
— Мезін! — крыкне хтосьці першы, і ўжо дзесяць ці дваццаць галасоў, узмоцненых сабачым брэхам, падхопяць яго і імчацца з гвалтам насустрач таму, хто выклікаў гэткую буру хлапеча-сабачых эмоцый.
КНІГІ ОНЛАЙН
