Душы маёй бяссонніца
Сяргей Давідовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 254с.
Мінск 1999
Знайшоўся нябачны для нашага вока цвік, за які Марык зачапіўся калашыной, крутнуўся ўніз галавой і...
He ведаю, ці дазволіла Марыку кароткае жабрацкае жыццё іншую «роскаш» акрамя той пачкі «Беламору».
РАССАКРЭЧАНЫ ТАЙНІК
Вучыцца, як вядома, у дзяцінстве не надта хочацца. Нікому! У тым залатым узросце, здаецца, толькі б лётаў, галаву задраўшы, адпальваў бы ўсялякія штуковіны, стаяў бы «на вушах», карацей — біў бы лынды.
Я не быў выключэннем — выкарыстоўваў «спецыфіку» таго ўзросту, як кажуць, на ўсе сто!
Сёння мы, пасталелыя і пасівелыя, зрабіліся «разумнымі», абураемся, гледзячы на сучасных дзяцей і моладзь: «Мы ж такімі не былі!..» Былі! Толькі забыліся ці баімся сабе прызнацца ў гэтым...
Сябраваў я з Лявонам Літвіновічам, які выхоўваўся без бацькі, быў адзіны сын у маці, ні ў чым ад яе не ведаў адказу,
рос без матчынага вока — сам па сабе. Пазней для Лявона турма зрабілася родным домам.
Вось з гэтым Лявонам, які быў тады хлопец як хлопец, мы сябравалі і часцяком падбухторвалі адзін аднаго на розныя «подзвігі».
Аднойчы Лявон мне кажа:
— Давай сёння не пойдзем у школу, а матанём у кіно!
— Ты што, Лёнька?! А як даведаюцца бацькі? А куды дзець партфелі? А як жа ісці ў кіно без грошай? — закідаў я сябра пытаннямі, на якія Лявон даў вычарпальныя адказы, і пачаўся наш культурны адпачынак.
Ля дарогі, што вяла ў школу, раслі густыя кусты бэзу, да якіх «прыляпіліся» гурбы снегу. Вось у гэты снег, паміж кустоў, мы схавалі свае «веды» і пашпарылі ў кіно. Грошы ў Лёнькі вадзіліся, таму з білетамі не было праблемы, і час праляцеў, як у казцы.
Кажуць жа — варта зрабіць першы крок, а потым толькі паспявай перастаўляць ногі. Вось і мы прамянялі адзін раз школу на кіно, адчулі смак вольнага жыцця, і нашы партфелі сталі часцяком «адпачываць» пад снегам ля бэзу.
Вывучыўся я б на сабак брахаць, каб не мая дасціпная мама. Гэты «чэкіст» адчуў, што з сынам робіцца нешта недарэчнае, ды і маё сяброўства з Лёнькам яе насцярожвала.
Высачыла маіуля наш тайнік, забрала партфелі і чакае сына «са школы».
— Ну, чаму ты без паргфеля? — пытаецца мякка.
— Забыўся ў школе! — адказваю бадзёра, а ў самога лыткі трасуцца ад страху.
Мама бярэ нейкую вяроўку, бо дзягі не было, — і рашуча да мяне:
—Дык дзе партфель? — і трасе вяроўкай перад маім носам.
— Мамачка, укралі яго! — заскуголіў я, упэўнены, што нехта выпадкова рассакрэціў наш тайнік і забраў партфелі...
Тут мама дастае з-за лавы нашы мокрыя партфелі і... прапушчаныя веды з лішкам кампенсуе вяроўка.
КАМПАНЬЁНЫ
Велізарнай праблемай на пачатку пяцідзесятых гадоў было для нашай сям’і набыццё сшыткаў перад пачаткам навучальнага года.
У сям’і — тры вучні, паспрабуй іх забяспечыць усім неабходным: вопраткай, абуткам, падручнікамі, сшыткамі, дый нейкую капейчыну трэба ўкласці ў кішэню дзіцяці, каб хоць нешта мог куснуць у школьным буфеце, каб ад голаду не хістала.
Вырашыў я дапамагчы бацькам і сам сябе забяспечыць сшыткамі, тым больш такая магчымасць нечакана падкруцілася.
У тыя гады часцяком можна было бачыць чалавека на падводзе, які з ранку да вечара паволі, няспешна соўгаўся ад хаты да хаты, ад звалкі да звалкі, ад жалезіны да анучыны. Гэта — старызнік, які зарабляў сабе на хлеб такім чынам.
Вось той чалавек і падбухторыў мяне з маім сябрам дапамагаць яму летам, а перад пачаткам заняткаў у школе ён паабяцаў «заваліць» нас сшыткамі. Мы ўзрадаваліся такой дамоўленасці, бацькі нашы былі таксама задаволены.
Усё лета, амаль кожны дзень трэсліся мы на падводзе, бегал і за ёй, зазіраючы ў кожны куток, адшукваючы розны хлам.
Старызнік не мог нацешыцца — сядзіць сабе на падводзе, кіруе канём, а два «вынаходнікі» утылю робяць справу спрытна і хутка.
Першыя дні і нам было цікава, паддавалі адзін аднаму імпэту — справа ж новая. Але хутка азарт наш згас і мы засумавалі па адпачынку, па гульнях — як-ніяк, а канікулы...
I вось пачаў набліжацца канец жніўня — пара б з намі і разлічыцца «наймальніку». Але ён, на наша здзіўленне, пачаў ездзіць новымі шляхамі, абмінаючы тыя мясціны, дзе мы сустракаліся раней. Мы разгубіліся — няўжо ён нас ашукае?
Нарэшце вылавілі свайго былога «кампаньёна» і залямантавалі:
— Дзядзечка! А сшыткі?!
— Якія сшыткі, хлопчыкі? 3 вамі і пажартаваць ужо нельга... Ну пакаталіся са мной на падводзе і будзьце давольныя.
Сцёбнуў ён пугай каня і паехаў...
Мы акамянелі, не верылі сваім вушам, нашы вочы не плакалі — галасілі нашы душы.
КАРОЛЬ БАЛЮ
Звярніце ўвагу натакую акалічнасць: вясковы чалавек заўжды апрануты аднолькава — ватоўка, боты, штаны, зацухмоленыя ад штодзённай чарнавой працы ды хлявоў. Летам ватоўка скідваецца, а астатняе — нязменнае. Інакш апрануцца і немагчыма, бо побач адвечныя спадарожнікі — гной, гразь, пыл, а ў механізатараў — яшчэ і салярка, нігрол, салідол.
Такое адзенне — звыклае для вока, зручнае для працы.
Прывыкаеш да чалавека ў такой вопратцы і раптам сустракаешся з ім на вяселлі ці за іншым святочным сталом і здзіўляешся ягонай прыбранасці, выстраенасці, хоць на ім і недарагі касцюм ды просценькая кашуля. Чалавек робіцца незвычайным, прыгожым, зусім іншым — вачэй ад яго не адарваць...
Нешта падобнае адбылося са мной у чацвёртым класе. Рыхтавалася нейкая школьная ўрачыстасць, нейкая важная вечарына. Толькі пра яе і была гаворка. Ведаў пра гэтую вечарыну і я — нават дома пра яе пахваліўся.
Трэба сказаць, што да таго часу мы жылі яшчэ вельмі бедна, таму ў школу я хадзіў у абносках, густа «аздобленых» лацінамі. Але не маглі ж у школе адмяніць свята з-за маіх драных штаноў...
I вось надыходзіць той доўгачаканы дзень, кал і нават ступні пачынаюць свярбець ад нецярпення — гэтак хочацца бегчы ў школу.
Раптам мама дастае са сваіх тайнікоў новенькія картовыя штаны, паўбаціначкі, новенькую тэніску бэзавага колеру і навюсенькую цёмна-сінюю футболку з кішэнькамі на грудзях, ці, як яшчэ яе звалі,— бархатку, хоць бархатам яна і не пахла. Я ледзь не самлеў ад захаплення!
Колькі ж маме трэба было эканоміць, каб зрабіць мне такое свята...
He памятаю, як апрануўся, на якіх крылах ляцеў у школу, памятаю тое, калі я бурай уляцеў у залу, дзе было ўжо цесна ад вучняў і настаўнікаў.
Усе расступаліся перада мной у здзіўленні і захапленні. У мяне гарэў твар ад шчасця, ад першай сапраўднай абноўкі, ад гэткай увагі да маёй персоны. Сэрца маё так моцна білася, што гатова было прабіць і грудзі, і тэнісачку, і футболку.
Вечар, прысвечаны нейкай падзеі, ператварыўся ў маю зорную гадзіну.
САЛАДУХА
Ёсць словы, якія выклікаюць не проста ўспаміны, не толькі схалануць пачуцці, а вяртаюць нават пахі даўно мінулага, аднаўляюць у роце, здавалася б, назаўсёды забытыя смакі. Успомніш такое слова — і толькі паспявай глытаць слінкі.
Сярод мноства гэткіх чароўных, паўзабытых слоў — слова «саладуха». Мала хто сёння ведае, што гэта за «звер». HexTa, пэўна, і чуў, што хтосьці недзе некуды трапіў, як ліса ў саладуху. Але гэта — толькі чуткі. Я, шчыра кажучы, і сам не разумею, чаго тую лісу чорт мог занесці ў саладуху? Саладуха — зусім не салодкая. Навошта яна лісе? Магчыма, у саладухі шмат рэцэптаў прыгатавання—тады я раскажу пра свой рэцэпт, падзялюся вопытам. Дакладней, гэта рэцэпт маёй мамы, нашай мясцовасці, таму для мяне ён самы правільны і смачны.
Рабіла мама саладуху даволі проста. Цёплай кіпячонай вадой залівала жытнёвую муку (пажадана з прарошчанага жыта) у ражачцы, накрывала чысценькім рушніком і ставіла ля печы ў цёплае месца —давала магчымасць ёй падкіснуць.
He, гэта вам не хлебны квас! Гэта было непаўторна духмянае пітво, з незвычайна прыемным смакам, ад якога, асабліва ў спякоту, за вушы не адцягнеш.
Адным словам — саладуха! Што тыя пэпсі-шмэпсі ды фанты ў параўнанні з саладухай?! Пойла! Хімія! А тут —здароўе і натуральнасць!
Аде мама рабіла саладуху не толькі для таго, каб гарачынёй адбіцца ад смагі. He! Саладуха займала важнае «стратэгічнае» месца ў нашым меню.
Варыла мама на вячэру саган бульбы з гарэлікамі, якія запякаліся ад агню ў печы, ставіла саган на сярэдзіну стала— і пачынаўся баль. Спачатку «наперагонкі» расхопліваліся гарэлікі, якія смакаваліся ўсухую, а потым елася астатняя гарачая бульба і запівалася, як чай, упрыкуску, смачнай саладухай.
Дарэчы, з бульбай у вёсцы елася ўсё, што было ў хаце: і капуста, і буракі, і поліўка, і сала, і малако, і грыбы. А яшчэ мы вельмі любілі зімой паласавацца брусніцамі з бульбай. Мама ставіла на зіму дваццацілітровую бутлю брусніц, прытомленых варам, дадавала крыху цукру і давала ім «даспець». Брусніцы вылучалі сок, былі з прыемнай кіслінкай і еліся з бульбай за мілую душу. He верыце — паспрабуйце!
Дык што ж выклікае сёння ўва мне слова «саладуха»?.. Перш за ўсё — галасы родных, цеплыню і ўтульнасць бацькоўскай хаты, шчымлівы боль аб тым, што ніколі не вернецца,— цэлую гаму пачуццяў, перажыванняў, замілаванасці.
РАДОЎКА
Назва гэтай замалёўкі заблытала мяне — з якой радоўкі пачынаць? Ёсць грыбы, якія называюць радоўкамі. Грыбы як грыбы, але растуць радамі, вось іх за такую дысцыплінаванасць і назвалі гэтак.
3 маленства любіў збіраць іх — прыгожых, рудавата падпечаных, у чорненькія кропачкі. Удзячны гэтым познім восеньскім грыбкам за прыгажосць і смак.
Другая радоўка — больш празаічная. У нашай мясцовасці радоўка азначае надышоўшую чаргу пасвіць вясковых кароў. Падышла твая чарга (радоўка), бяры пугу ў рукі — вось ты і «палкоўнік», бо перад табой ідзе хвастатае ды рагатае войска. Кожная сям’я падлічвала і з непрыемнасцю чакала набліжэнне радоўкі. Адказная гэта справа—дзень, ад цямна да цямна быць «выхавацелем» чужой жывёлы. А раптам прапорацца на якім ражне... А возьме ды адна адну скалечыць — рогі ж вунь якія!.. А ёсць жа блудныя ды памаўзлівыя каровы — глядзі на яе, хоць не міргаючы, а яна ўцячэ туды, куды і не падумаеш.
Гора з гэтай радоўкай ды з тымі каровамі. Але куды дзецца ад такой прынудзілаўкі? А яна, прынудзілаўка, прыходзіла даволі часта, бо Карпілаўка — вёска невялічкая, тыдзень з хвосцікам, і зноў ты — «палкоўнік».
У нашай сям’і гэты высокі чын даставаўся мне, бо дарослыя займаліся больш адказнай калгаснай працай, а радоўка — не апраўданне для «прагулу».
Кароў выганялі ў поле раненька — на досвітку. Холадна, росна, спаць хочацца. Вымакнеш па самыя вушы, нават ясным надвор’ем, а ўжо калі абкладны дождж сыпе — не можаш дачакацца вечара.
КНІГІ ОНЛАЙН
