Душы маёй бяссонніца
Сяргей Давідовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 254с.
Мінск 1999
А па-другое, я і сам не надта адстаў ад яе — састарэў і паднасіўся.
3 пяшчотай пагладзіў я касу:
— Сёння ж адкляплю цябе — будзеш як новая! Мы яшчэ з табой накосім-напракосім!
Зняў я касу з касільна і паклаў на калодку, каб вечарам выканаць сваё абяцанне. У гэтую ж калодку была ўторкнута сякера, з якой, каб і хацеў, не мог бы размінуцца без бяседы.
Гэта сякера, дарэчы, як і плуг, і каса, засталіся мне пасля таты.
Тата бярвенцы абчэсваў бы той станок,— раўнютка і гладка.
Ад таты перайшлі да мяне не толькі яго дапаможцы, а і ўменне карыстацца імі, любоў да працы.
— Ну, здарова жывеш! — вітаюся з сякерай.
Маўчыць сякера, не адказвае, робіць выгляд, што не чуе мяне.
Яе маўчанне мне зразумела — крыўдзіцца! Гэта ж я нядаўна прыдбаў сабе шчапак, вось сякера і прыраўноўвае...
А што мне заставалася рабіць? Нарэзаў я дроў, а яны таўшчэзныя, камлюкаватыя, пакручаныя. Паспрабаваў шчапаць іх сякерай — замучыўся. Тады я і купіў шчапак, ад якога самы тоўсты камель разлятаецца, як арэх пад малатком.
— А памятаеш,— зноў звяртаюся да сякеры,— як мы з табой выцацкавалі лазеньку?! О, як хораша і старанна выгладжвала ты бярвенцы ды розныя рэечкі! Што б я рабіў, каб не ты? — падлізваюся я да сякеры.
Чую, не вытрымала сякера, памякчэла душой.
— Пра лазню ды пра прыбудаваную да хаты веранду — мае лепшыя ўспаміны. He падкачалі мы, не асаромеліся!
Дзякуй Богу, думаю, удалося разгаварыць сякеру, адвесці яе крыўду ад тых дроў ды ад шчапака...
— Але ж твой тата абыходзіўся без шчапака! — куснула сякера.— Ці ж ты забыўся, як ён шчапаў тоўстыя калодкі?
Як я мог забыцца?.. Што яна гавора?.. Тата ставіў калодку, пляваў на далоні, замахваўся сякерай і ў момант удару сякеры па калодцы выдыхаў моцнае і рэзкае — «Гах!».
Гэта падабалася сякеры, а калодкам, наадварот, татаў «гах» не падабаўся — яны разляталіся ад першага ўдару.
Я зрабіў выгляд, што вінавачуся перад сякерай.
— Згодзен! Згодзен! Тата лепей шчапаў дровы... Але трэба памірыцца са шчапаком, не выкідваць жа яго!..
Тут выйшла з хаты жонка:
— 3 кім ты там размаўляеш?
Я разгубіўся і збянтэжана ляпнуў:
— Я?.. Я тут сяброў сустрэў...
Жонка азірнулася і нікога не заўважыла.
— Ты ўжо зусім здурнеў на старасці гадоў! Сам з сабой гадзіну нешта плешчаш... Ідзі палуднаваць!
Пагладзіў я тапарышча, уздыхнуў і пасунуўся ў хату, памятаючы, што чакаюць маёй падзякі і рыдлёўка, без якой не пасадзіш дрэўца, не ўскапаеш грады, і вілы, і гэбаль, і граблі, і піла з малатком.
АКНО
Што можна ўбачыць, гледзячы з хаты ў акно? 3 гарадской кватэры можна, напрыклад, убачыць процьму машын, атруцельніц паветра, табалу мітуслівых, занепакоеных сваім жыццём людзей ці сабак, якія загаджваюць без таго загаджаную зямлю,— ідзеш і няма куды ступіць.
Зімой можна бачыць, як тыя ж сабакі апаражніліся, а праз некалькі хвілін на гэтае жа «замініраванае», але прыпудранае снегам месца кладуць дыванок ці дарожку, каб «асвяжыць»...
Яшчэ можна бачыць, як насупраць, на балюне суседняга дома, гаспадыня старанна развешвае вымытую пасцельную бялізну ды свае начныя кашулі, а праз хвіліну, на другім балконе, этажом вышэй, другая гаспадыня выграсае пыл і смецце з сваіх падножных ануч — той пыл, як дышла, упіраецца ў зямлю...
Яшчэ можна назіраць, як... А ці варта пералічваць тое, што нам добра вядома і даўно намазоліла вочы? Няхай яно застаецца там, дзе не можа не быць. Лепей сяду я ля акна бацькоўскай хаты ў сваёй Карпілаўцы, глыну свежага паветра і паспрабую ўбачыць вачыма душы, поглядам сэрца тое, што адбывалася на невялічкім кавалачку зямлі.
На жаль, адбывалася тут рознае, сярод якога і сумнае, і трагічнае. I галоўная трагедыя ў тым, што зямля, адчуўшы нядбайныя адносіны да сябе, перастае радзіць, нібы помсціць людзям за тое, што тыя адвярнуліся ад яе...
Гляньце ў акно. Вунь палі, на якіх колісь каласілася жыта і ячмень, прываблівала пчол грэчка, набірала моц бульба. А вунь жанчыны, сярод якіх і мая мама, ірвуць калгасны лён. У кожнай жанчыны свой надзел, свая норма. Лён ірваць рукамі цяжка, марудна. Да жанчын падыходзіць з ружжом за плячыма падлетак. Гэта я, разявіўшы рот, цягаўся па лесе. Нешта ж мне стрэліла ў мазгі, і я, паклаўшы ламанку, памагаю маме адужаць яе надзел.
Мама з гонарам паглядзела на жанчын — вось які ў мяне сынок! Але я, скубянуўшы некалькі разоў, іду дамоў адпачываць — «спрацаваўся» на паляванні. Вось табе і сынок!
А вунь, правей, ужо другім днём, гэты ж падлетак важна сядзіць на скрыні, пастаўленай на падводу, і кіруе паркай коней. Коні ступаюць паволі, бо абапал падводы гэтак жа паволі ідуць жанчыны, якія на хаду збіраюць каменне і кідаюць у скрыню. Каменне невялікае, але яго многа, аж поле белае, вось і трэба зямлю «прыбраць» перад пасяўной. Такая працэдура паўторыцца праз два-тры гады зноў,
бо каменне выворваецца, вымываецца дажджамі — расце, як грыбы...
Сёння, амаль праз паўвека, сустракаюцца тыя, «мае», крушні...
Раптоўнатрывожна заціўкалі птушачкі і замітусіліся на вішні ля майго акна, адарваўшы мяне ад успамінаў. А-а! Гэта суседская котка Лялечка ідзе да мяне ў госці! Мушу ісці і я да дзвярэй, сустракаць яе, бо нельга сваю сяброўку пакідаць без увагі і пачастункаў...
Вяртаюся да акна і «бачу» галоўную штогадовую падзею — малацьбу жыта.
Камбайнаў раней было мала, наша брыгада знаходзілася ў самай глыбінцы, таму жыта касілі косамі. Прывязвалі да касільна арэхавую ці лазовую дугу, каб яна захоплівала высокае жыта, і клалі пракосы. За намі ішліжанчыны, круцілі перавяслы і вязалі снапы. Потым снапы звозілі і складвалі ў сцірты, і тыя сцірты пакорна чакалі прыбыцця ў нашу брыгаду камбайна.
Вось камбайн пад’язджае да сцірты, і камбайнёр уключае барабан. Са сцірты два чалавекі пачынаюць скідаць снапы, з якіх унізе хуценька здзіраюць перавяслы і жыта каласамі ўперад падаюць у барабан.
Ля бункера стаяць падводы са скрынямі, куды будзе ссыпацца вымалачанае зерне.
Абслугоўваць барабан цяжка — патрабуецца спрытнасць і рухавасць.
Ды і асцюкі з пылам лезуць у вочы, за карак, закаркоўваюць вушы, нос. Таму мы ўвесь час мяняліся — то скідалі са сцірты снапы, то глыталі пыл з асцюкамі ля барабана.
Кал і заканчвалася адна сцірта, пераязджал і да другой. У канцы дня цяжка было пазнаць адзін аднаго, настолькі мы абрасталі «хлебным» пылам і смеццем ад саломы.
Малацьба працягвалася не адзін дзень і заканчвалася шумным застоллем. Камбайнёра з памочнікам садзілі на куце, бо яны — галоўныя асобы, і налівалі ім поўныя шклянкі самагонкі...
А вось і зіма! Бялюткая, пушыстая, усё зіхаціць і пераліваецца іскаркамі пад сонечнымі промнямі! А колькі цецерукоў вунь на тых бярозах! Чорныя, аж блішчаць на сонцы — вачэй не адарваць! Яны вабяць да сябе, казычуць паляўнічае сэрца — і я не вытрымліваю. Хапаю ружжо, накідваю ватоўку і выскакваю з хаты.
Цецярук — птушка асцярожная, хітрая. Мала таго што садзіцца на бярозы, з якіх бачна ўсё наваколле, дык яшчэ пад-
страхоўваецца «вартаўніком». Той чапляецца за самую вяршыню і не ласуецца, якусе, бярозавымі завушніцамі, а пільна пазірае навокал.
Ці ж мог я, падлетак, пачынаючы паляўнічы, падкрасціся да іх незаўважаным? Мне здавалася, калі я лягу на снег і буду паціху падпаўзаць, яны на мяне не звернуць увагі. Дзівак!
Напоўзаюся, бывала, за дзень да поўнай змакрэласці — і вопраткі, і абутку.
Ледзь толькі я падпаўзаў на небяспечную для іх адлегласць, яны лапаталі крыламі і пераляталі на другія барозы. Але гэта мяне не спыняла. Азарт распаляў, і я старанна пракладваў у снезе жыватом глыбокія барозны.
Пазней я даведаўся, што цецерука можна «браць» на такавішчы ці наганяць на другога паляўнічага, які схаваўся.
А ёсць самы надзейны спосаб — запрэгчы каня, сесці ў сані і роўненька ехаць да тых цецерукоў. Чамусьці яны зусім не баяцца чалавека на санях ці на падводзе.
Паступова цецерукі, якіх была цэлая процьма, пачалі знікаць з нашых лясоў. Кажуць, што іх паатручвалахімія. Магчыма, і хімія або нашкодзілі яноты ці яшчэ якая халера, але яны зніклі. Гадоў пяць назад можна было раніцай ці вечарам паслухаць іх чуфыканне ды балбатанне альбо ўбачыць аднаго-двух на бярозах. Сёння лясы маўчаць, бярозы асірацелі...
Аказваецца, цецярук — яшчэ і прадказальнік зімы. Мой сусед-нябожчык, які пры жыцці дрэнна чуў, прасіў мяне напрыканцы лета:
— Ты рана прачынаешся і добра чуеш, таму ўважліва слухай. Як толькі пасля летняга маўчання першы раз заспявае цецярук — роўна праз тры месяцы ляжа снег.
Я з недаверам адносіўся да гэтай байкі, але, пачуўшы балбатанне цецерука і падлічыўшы дні, здзівіўся. Праходзіла тры месяцы — і выпадаў снег. Hi днём раней, ні днём пазней! I правяраў я гэта не адзін год. Вось вам і цецярук...
Цяпер сучаснае «відовішча»... Чуецца браханне чужых сабак, перад якімі ледзь бег узмакрэлы, абяссілены алень. Магутны самец з шыкоўнымі рагамі спыніў свой бег, спрабуючы аддыхацца.
Ён ужо не звяртаў увагі на сабак — страх знік разам з сіламі. Яго мокрыя бакі цяжка ўздымаліся і апускаліся.
Мы з жонкай выбеглі за варотцы, каб адагнаць сабак, але алень паціху паклыпаў далей, бліжэй да свайго трагічнага канца. Ён яшчэ раз спыніўся на сярэдзіне поля, абкладзены сабакамі, і праз хвіліну падаўся цераз дарогу ў выратавальны лес.
«Дзякуй Богу! — забілася сэрца. -—Уратуецца!»
Але на шалёнай хуткасці пранесліся некалькі «уазікаў» наперарэз аленю.
А-а! Гэта мясцовае начальствазабаўляецца... Браканьеры!
Пачуўся глухі стрэл і... унукі гэтых вар’ятаў, магчыма, ніколі не ўбачаць дзівоснай прыгажосці, якую б мог пакінуць пасля сябе на зямлі гэты алень...
А вунь, за полем, кудлацінка лесу, якая прыціскаецца да шашы. Пяць гадоў назад грыбнік знайшоў на дрэве нежывога чалавека. Бедалага быў босы, амаль голы — толькі лёгкі спартыўны касцюм, хаця была восень. Ніхто яго не апазнаў — так і пахавалі, безыменнага... Навошта чалавеку ехацьу белы свет, каб павесіцца? Хто надумаў гэта зрабіць, той робіць у сваёй мясцовасці. Хутчэй за ўсё, вывезлі яго на машыне і «дапамаглі» накінуць пятлю на шыю. Зямля яму пухам...
He, лепей вярнуцца ў мінулае. Сучаснасць — жорсткая, бязлітасная, страшная. Людзі паступова, непрыкметна для сябе зачарсцвелі.
Але і мінулае ўсё не перакажаш, наваттое, якое ахоплівае абрыс майго акна...
КНІГІ ОНЛАЙН
