Душы маёй бяссонніца
Сяргей Давідовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 254с.
Мінск 1999
Сон сумлення — страшней плыні, якая разбурае берагі.
Сон сумлення паглынае жыццё чалавека, робіцца небяспечным і час ад часу ўцягвае чалавецтва ў катастрофы і трагедыі сусветнага маштабу.
Прачніцеся, хто спіць!
Апавяданні
СТРЭЛ ДУПЛЕТАМ
Ужо сцямнела, калі Юзюк вяртаўся з палявання. He пашанцавала яму сёння, і ад гэтага на душы было мутарна. Ведаў, што ў хаце галеча-пустэча і посны булён можна затаўчы толькі дзічынай — хоць птушкай, хоць зверам. Але і дзічына не дурная, яна самахоць у гаршчок ці на патэльню не скоча.
Да хаты заставалася зусім блізка — апошні паварот лясной дарогі — і дома.
Перад самым паваротам Юзюк насцярожыўся — вуха ўлавіла шоргаты і сапенне. Ён спыніўся і падаўся ўсім целам наперад, углядваючыся ў шэрань змяркання, якая размазвала ўсё і паглынала. На дарозе нешта вялікай плямай корпалася і краталася.
Дзік! — мільганула маланкай здагадка.
Юзюк ліхарадкава сарваў з плячэй двухстволку, памятаючы, што ў ствалах буйная, якраз на дзіка, карцеч, ускінуў ружжо, прыцэліўся і бабахнуў. Сэрцатахкалатак моцна, што стрэл падаўся ціхім і бяскрыўдным, як пляскат далоняў. Порах быў бяздымным, і Юзюк з радасцю ўбачыў, што дзік на месцы,— значыцца, не прамазаў.
Сціскаючы стрэльбу, скочыў некалькі крокаў наперад і спыніўся, прыслухаўся. Сапення не было, і шоргаты сціхлі...
А калі паранены і затаіўся! А калі гэта сякач, які адным узмахам галавы распоражывот, як старую наўлечку! He! Трэба для надзейнасці ўлупіць дуплетам з другога ствала!
Юзюк склаўся і, ледзь стрымліваючы дыханне, лупянуў з другога ствала, з бліжэйшай адлегласці. Пляма не варухнулася.
Цяпер ужо без ваганняў сарваўся з месца і кінуўся да здабычы.
* * *
Хата Тадэвуша Крумкача стаяла ля самага лесу, воддаль ад астатніх хат. Месца было маляўнічае, пагоркавае, лашчылі вока бязмежныя хваёвыя лясы, аздобленыя бярозавымі гаямі, трапяткімі асіннікамі і разважлівымі дубамі, многія з якіх уладкаваліся на чыстым месцы, бліжэй да вёскі, як тыя волаты-вартаўнікі. Але вартаваць і бараніць вёску Кладкі не было патрэбы, бо ніхто ёй не пагражаў, акрамя запусцення і беднасці. Ды і вёскай яе можна назваць з нацягам, прыплюснуўшы адно вока,— нейкіх сем двароў, сярод якіх чатыры — для дачнікаў, а толькі тры сям’і тутэйшыя, карэнныя.
Калгас пад націскам агульнадзяржаўнага ўпадку паступова сціскаўся, адступаў бліжэй да цэнтральнай сядзібы, пакідаючы неперспектыўныя вёскі і пасяўныя плошчы вакол іх на міласць здзічэння і вымірання.
Некалі глухая вёска Кладкі хутка ператварылася ў забытую Богам і ўладамі. Мясцовыя жыхары сумна жартавалі:
— Пара ўжо Кладкі змяніць на Клады...
Тадэвуш Крумкач з жонкай адпрацавалі сваё ў калгасе і цяпер без дыскамфорту дажывалі свой век у хаце, якую колісь пабудаваў сам гаспадар на зямлі, якая была сведкай усяго іх жыцця.
Так ужо здарылася, што сам Тадэвуш і пяць ягоных сыноў, далікатна кажучы, заглядвалі ў чарку. Любіла выпіць і яго жонка Клаўдзя. Ды і ўвогуле цяжка сёння знайсці такога чалавека ў вёсцы, які б не ўлягаў у гэта.
Яшчэ ў прыкалгасны час багацце ў гаспадарцы Крумкача было тое ж, што і сёння,— ні каровы, ні парасяці, ні курак. Жылі і тады — з плеч у печ. Праўда, бульбу садзілі заўжды, бо каб не яна — зімой павыміралі б з голаду.
Вось чаму паляванне, дакладней, браканьерства круглы год пазбаўляла бульбу на стале ад адзіноты. Нейкая скабчына, нейкая скварчына часцяком завітвалі ў хату да Крумкача. Гэтаму спрыялі багатыя на дзічыну лясы.
Тадэвуш і Клаўдзя былі людзьмі сціплымі, нават добрымі, нікому, як кажуць, з нагамі ў горла не лезлі, нікога не абразілі, не зняважылі. Вып’юць, калі перападзе,— і ў сваю хаціну.
Дзеці пайшлі ў бацькоў — не злодзеі, не прайдзісветы. Яны разыходзіліся зранку па вёсках, дапамагалі адзінокім бабам і ўсім тым, хто прасіў нешта ўзараць, скасіць, парэзаць і пашчапаць. За працу бралі толькі гарэлку, якой іх і частавалі і давалі ў дарогу.
Нехта адзін ці з сынам, пры неабходнасці, цягнуліся ў лес з ружжом на пошукі паляўнічага шчасця.
Такім чынам, лад жыцця гэтай сям’і быў адрэгуляваны і прыцёрты да сучасных абставін.
Людзі з навакольных вёсак прывыкл і да безадказных і рэдка цвярозых Крумкачовых сыноў, не баяліся пускаць іху хату, запрашалі, бывала, да чаркі і без іх працы. Спачатку дзівіліся толькі аднаму: ніводны з хлопцаў, а самаму сталаму пераваліла за сорак, не быў жанаты. Потым і гэта акалічнасць перастала хваляваць. Хлопцы як хлопцы —добрыя, працавітыя...
Менавіта сёння самы малодшы з Крумкачоў— Юзюк, якому споўнілася дваццаць тры гады, вяртаючыся дахаты, стрэліў дуплетам па дзіку.
Падскочыўшы да цёмнай плямы, Юзюк нічога не зразумеў. Ён настолькі быў упэўнены ў сваёй паляўнічай удачы, што, акрамя дзіка, нічога і нікога не ўспрымаў.
Першае, што ён адчуў, калі ўбачыў на дарозе скручаную постаць чалавека, быў не страх, а аслупянелае здзіўленне. I толькі ў наступны момант востры, пранізлівы холад прабег па яго целе, ператвараючы сэрца ў кавалак ільду.
Чалавек?! Адкуль? Як? Юзюк не мог крануцца. Чорная постаць нерухомага чалавека выглядала жахліва і злавесна.
Хлапец хацеў закрычаць, кінуцца наўцёкі, але сіл хапала толькі на тое, каб утрымацца на змякчэлых нагах, не рухнуць побач з гэтым страшным чалавекам.
Токам ударыла думка, якая вярнула да рухавасці: а можа, жывы!
Пакуль рукі мітусліва шукалі ў кішэнях запалкі, вусны ліхарадкава шапталі:
— Жывы, жывы, жывы, жывы...
Нарэшце запалкі знойдзены, і халодныя, дрыготкія пальцы пачалі нервова чыркаць па карабку. Запалкі ламаліся, пырскалі ў розныя бакі іскрамі і ніяк не хацелі гарэць.
I вось адна запалка ўспыхнула і высветліла твар скручанага на дарозе чалавека.
Юзюк балюча і працягла застагнаў — гэта быў яго брат Лявон.
* * *
Сямейная нарада не клеілася...
Спачатку Юзюк, ускочыўшы ў хату, толькі глуха і страшна стагнаў:
— Я забіў Лявона! Мама! Тата! Я Лявона застрэліў!
Маці ніяк не магла зразумець:
— Якога Лявона? Чыйго? Як застрэліў?
Бацька спаў і не мог прыйсці ў сябе ад выпітай гадзіну назад самагонкі, якую прынёс добра падпіты старэйшы сын Васіль і які зараз моцна пахрапваў на падлозе, падклаўшы пад галаву ватоўку.
— Якога Лявона? Чыйго-о?! — трэсла маці за плечы Юзюка, які валтузіў на ложку бацьку і стагнаў:
— Тата! Прачніся ты, я Лявона застрэліў! О-ой, тата!
Нарэшце да Клаўдзі пачаў даходзіць страшэнны сэнс Юзюкавых слоў.
— Сынок, ты што? Апамятайся! Нашага Лявона? За што?
Юзюк выціснуў:
— Нашага...
— Сынок! Сыно-о-чак! —аглушыў Юзюка матчын крык, і немагчыма было зразумець, да якога сына ляцела гэта страшнае «сыночак»— да Юзюка, да забітага Лявона ці да абодвух адразу?
Крык жончынай душы дапяў і да Тадэвуша, ён сеў на ложак, патрос у бокі галавой, адганяючы туман з мазгоў, і асалавела паглядзеў на жонку:
— Што?.. Ну што здарылася?..
Адказаў глуха і ціха Юзюк:
— Тата, я застрэліў нашага Лявона...
Клаўдзя падхапілася:
— Трэба людзей клікаць, доктара! Можа, жывы! Ну што ты сядзіш, як кол?!
— Ціха! — раптам крыкнуў на жонку Тадэвуш. У сына насцярожана запытаўся: — Як гэта магло здарыцца? Што не падзялілі?..
Юзюк скамечана і ўсхвалявана расказаў, як усё было, і выдыхнуў:
— Нежывы ён, мама... Ляжыць нежывы...
— Трэба клікаць нейкую дапамогу, людзей... — зноў ускочыла Клаўдзя, але Тадэвуш злосна шыкнуў:
— Дурань безгаловы! Ну, збяры людзей! Міліцыю пакліч яшчэ! I што? Лявона паднімеш? Балда! He будзе ні Лявона, ні Юзюка — заканапацяць па самую плешку!
Тадэвуш рашуча ўстаў, уссунуў боты на босыя ногі, зняў з цвіка шапку.
— Паднімай Васіля! — закамандаваў Юзюку.— А дзе Грышка з Адолікам? — запытаўся ў жонкі.
— Яны ж недзе па вёсках працуюць... Маглі і заначаваць дзе...
— Заначаваць! — злосна паўтарыў Тадэвуш.— Нажыраюцца не ў меру ды поўзаюць ракам па гразі! Вунь, адзін ужо заначаваў!..
— Тата, Васіль не прачынаецца, толькі мармыча нешта,— паскардзіўся па-дзіцячы Юзюк.
— Кінь ты гэту падлу! — бліснуў бацька вачыма.— Няхай спіць, меней сведкаў будзе!.. А ты,— звярнуўся да жонкі,— бяры пасцілку і бягом за намі...
Мёртвае цела Лявона гойдалася і адцягвала пасцілку да самай зямлі, а калі нехта з мужчын у цемры спатыкаўся, цягнулася па дарозе.
Бацька ішоў першым, за ім, учарэпіўшыся ў рагі пасцілкі, старанна перабіраў нагамі Юзюк.
Усё адбывалася настолькі імкліва, што ён не разумеў што з ім, дзе ён і што нясе?
За мужчынамі ішла Клаўдзя, ціха галасіла, церла рагом хусткі твар і нешта прыгаворвала.
Начная працэсія падышла да ганка і спынілася. He згаворваючыся, мужчыны закурылі. Цяжка дыхаючы, Юзюк асцярожна спытаўся:
— А што далей?..
— У хату яго... Нясіце ў хату! — узмалілася Клаўдзя.
— Якую хату! — зноў шыкнуў на яе Тадэвуш.— Мала вачэй на свеце! Трэба тэрмінова закапаць! Толькі дзе? I каб язык з-за зубоў не высоўваўся!
Юзюка ад гэтых слоў зноў наскрозь апаліў жахлівы холад.
— А развітацца... А чаму ж так не па-людску? — галасіла Клаўдзя.
Тадэвуш апусціў галаву:
— I я не каменны... Усё атрымалася не па-людску — і жыццё, і смерць, і пахаванне...
Патаптаўся, зняў шапку і з цяжкасцю выдыхнуў:
— Я ж другога сына ратую... Развітвайся тут...
* * *
Вёску Застарычы аддзялялі ад Кладак восем кіламетраў, але і тут пра Крумкачовых дзяцей ведалі ўсе і ўсё. Ды што гэта за перашкода восем кіламетраў—паўтары гадзіны ходу?!
А калі ідзеш па лесе, сярод чысціні і прыгажосці, паўтары гадзіны сціскаюцца да непрыкметнасці.
Гэта не горад, дзе за такі ж час наглытаешся і пылу, і смуроду, адурнееш ад машын, не кажучы пра тое, што натаўкуць табе локцямі і ў бакі, і ў грудзі, і ў плечы.
Юзюк па гэтай лясной дарозе хадзіў-перахадзіў столькі, што на яго перасталі звяртаць увагу вавёркі, якія раз-пораз перабягалі дарогу ці пырскалі з дрэва на дрэва. He пужаліся ўжо і не паднімалі гвалт яго цёзкі па прозвішчу — чорныя крумкачы, чые гнёзды лапіліся да вяршынь магутных соснаў.
Усё, што ён бачыў, было такім родным і блізкім не толькі таму, што вырас сярод гэтай шчырасці прыроды, а і таму, што дарога гэта звязвала яго з дзяўчынай, захапіўшай яго думкі і сэрца.
Больш месяца пасля страшнага здарэння Юзюк не паказваў і носа ў Застарычы. Ён думаў, што ніколі ўжо не ўбачыць сваёй каханай, але пасля нечалавечых пакут, патаемных слёз і бяссонных начэй раптоўна пацягнула да яе. Хацелася хоць крыху ажывіць, сагрэць счарнелую і збалелую душу.
КНІГІ ОНЛАЙН
