Душы маёй бяссонніца
Сяргей Давідовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 254с.
Мінск 1999
«Цяпер усе свабодныя да заўтра!»— закончыў кіраўнік.
«Хрыстос уваскрэс! — пачулася ў дзвярах. Людзі азірнуліся — на парозе стаяў айцец Мікалай.— Хрыстос уваскрэс!» — паўтарыў ён урачыста.
«Ваісціну ўваскрэс!» — дружна адказалі вернікі. Хтосьці нават крыкнуў: «Айцец уваскрэс!»
Сцяпан за алтаром дадаў: «Язэп загінуў!»
Пачуўся голас: «Святы айцец! Гэты прахіндзей сказаў, што вы хворы, што вы...»
Айцец перапыніў: «Нельга чалавека абзываць такім словам! Будзем заўжды міласэрнымі, тым больш што ён не прахіндзей, а выконваў маё даручэнне. Я і сапраўды ляжаў і не мог варухнуцца, але раптоўна адпусціла — Бог памог!»
Падышоўшы да Язэпа, айцец сказаў: «Зараз мы пераапранёмся, і служба працягнецца. Я і вас запрашаю застац-
ца!»—звярнуўся ён да кіраўнікоў раёна. «Не! —у адзін голас адказалі яны.— Досыць, што мы наслухаліся «архірэя». Паедзем рыхтаваць астатніх жыхароў раёна да пасяўной», a самі дружна пачасалі вусы, уціснулісй ў машыны і пакацілі.
Паветра ў царкве пасвяжэла, людзі радасна схамянуліся, і неўзабаве пачалася сапраўдная служба.
«Хрыстос уваскрэс!»
«Ваісціну ўваскрэс!»
ДЗЕД-КІЁК
— Ну што ты мне туманіш пра свой горад?! Неба не відаць — адны дамы. Дарогі ці... вуліцы не бачна — адны патыліцы. Паветра няма — адзін смурод. I гэта жыццё?.. Не-е, сынок! He, не і не!..
— Тата... яктабеяшчэтлумачыць?.. Ну, састарэў ты... Ну, адзін застаўся... А што далей?..
— Далей?.. Далей вунь таго пагорка нічога не бывае,— і стары паказаў кійком у бок кудлацінкі дрэваў, пад якімі векавалі вясковыя могілкі і дзе чакала яго ўжо тры гады жонка.
— Зноў ты за сваё! — абурыўся сын.— У мяне ты забудзеш пра... пра могілкі і пра...
— I пра маці,— перабіў бацька сына.— Я і бачу, што вы бываеце там толькі раз у год — на Радаўніцу, і то са скрыпам ды дзеля людскога вока...
—Ты не так зразумеў...
— Пачакай! — зноў перабіў стары.— Я правільна зразумеў, што той, хто забываецца пра могілкі, той перастае быць чалавекам. Бачыў, на вясковых кладах колькі магіл, на якіх расце бур’ян? А ведаеш, у каго ператварыліся тыя адцуральнікі? He? У злодзеяў, п’яніц, прайдзісветаў. А той, хто не спіўся, а нажыў сеё-тое — ваўкамі глядзяць на людзей... Вось што значыць забыцца пра продкаў сваіх!..
Стары працягнуў ціха, але з болем і крыўдай:
— А што за людзі ляжаць пад тым дзірваном! Ведаеш?.. Дабрыня! Працавітасць! Сціпласць!
Сын крутнуў размову ў свой бок:
— Тата! Ну што ты распаліўся? У горадзе табе будзе добра... на ўсім гатовым...
— He крыўдзіся, сын, за жарт! У горадзе толькі адно доб-
pa — можна «шашка» пусціць у натоўпе і ніхто не здагадаецца, адкуль ён... А за ўсё гатовае — дзякуй! Але я лепей раз на дзень з’ем свайго, чым тры разы няхай сабе і сынавага ці нявестчынага...
Стары перавёў дух і працягваў:
— А што з хатай? 3 будынкамі? — спытаўся хутчэй сам у сябе.— А сабака? Куды яго, старога і амаль сляпога? Га?..
Сын падбадзёрыўся:
— Будынкі прададзім! Пакупніка я ўжо напытаў. А сабаку?.. Бяда яшчэ з сабакам такая — спусцім, няхай гойсае!
Стары цяжка выдыхнуў:
— А ці ведаеш ты, сынок, што гэты сабака пасля смерці тваёй маці парваў ланцуг і збег. Два дні не было дома. Калі ж я на трэці дзень пайшоў праведаць старую, ажно аслупянеў — спачатку пачуў жаласлівае выццё, а потым убачыў нашага сабаку, які сядзеў ля магілы маці і выў. Галодны, схуднелы, а не ішоў дамоў, кл ікаў сваю гаспадыню... А ты кажаш — спусціць і выгнаць... Не!..
Горкая думка міжволі апаліла сэрца старога чалавека: «Бог ведае, магчыма, гэты сабака больш шчыра гараваў па гаспадыні, чым яе дзеці...»
Сын ускіпеў:
— Ведаеш, тата! Мне няма часу ездзіць да цябе! Ганяю машыну, палю бензін, нервы!.. Дык што сказаць пакупніку дома?
Стары падумаў і выдыхнуў:
— Скажы пакупніку, што ў дома ёсць пакуль жывы гаспадар... I яшчэ скажы, што бацькі дзецям патрэбны з кубёлкам сала або з кішэняй грошай, а паколькі ў мяне ні таго, ні другога няма — гаспадар застаецца ў сваёй хаце... I яшчэ скажы пакупніку...
— Хопіць! — цяпер ужо сын абарваў бацькавы словы.— Хопіць! Прабач, але хутка не чакай! Я па вушы ў справах. Выпадзе — прыеду!
— I за гэта дзякуй, сыноксказаў стары сынавай спіне, бо сын рашуча даўся з хаты.— Паробіш свае справы, прывязі ўнукаў, даўно не бачыў іх... дарослыя ўжо...
Але спіна сына хавалася ўжо ў машыну, і стары не зразумеў, пачула яна яго просьбу ці не...
Застаўшыся адзін, стары доўга стаяў ля схіленага плота, абапёршыся на кіёк. Ен і сам нагадваў гэты сукаваты, скручаны кій, быў высахлы, згорблены, зжаўцелы. Але і ў старога чалавека душа застаецца жывой, чулай, аголенай. Можа, нават болей аголенай, чым у маладых. Вось і гэты згасаючы дзед-кіёк
насіў у сабе зраненую за доўгае жыццё, змучаную і здратаваную пакутамі і падзеямі, збалелую душу. Цяжар шчымлівых успамінаў і перажытага фізічнага болю робіцца ў старасці нясцерпным, прымушае згорбіцца плечы, прыціскае цела да зямл і, ад чаго старыя людзі ледзь перасоўваюць ногі...
Магчыма, стаяў бы дзед яшчэ доўга, але адчуў на сабе нечы погляд. Павярнуў галаву і сустрэў спачувальны позірк змутнелых ад старасці сабачых вачэй.
— Зараз, даражэнькі... Зараз... — і паціху паклыпаў у хату. Думка не пакідала старога, непакоіла яго: трэба спусціць сабаку... Трэба... Нельга ісці супраць прыроды... Нельга... -
Расціснуўшы ў далонях некалькі вараных бульбін, стары заліў іх у місцьь вадой і панёс гэта да сабачай будкі. Крэкчучы і хукаючы, паставіў перад сабакам яго яду.
— Еш... Еш і прабач, што дужа пасцімся...
Сабака ледзь крануў аблезлым хвастом, з разуменнем зірнуў дзеду ў вочы і некалькі разоў языком сербануў ваду. Бульбу не зачапіў.
— Гэта ж трэба! — скардзіцца дзед сабаку.— Прыехаў і нават хлеба не прывёз. Кажа, забыўся. He, не забыўся! Голадам хоча прымусіць мяне з’ехаць адсюль... А мы і без хлеба... мы і на бульбачцы пераседзім... Колькі тут засталося... Паспее прадаць хату і пусціць грошы на вецер...
Сабака, здавалася, каб падтрымаць старога, вылавіў кавалачак бульбіны і праглынуў яго...
«Ой, трэба спусціць сабаку,— зноў падумаў стары.— Сабака, як ніхго, шкадуе чалавека і паміраць сьгходзіць далей ад дому... Так Бог яму наканаваў, не мне ісці супраць...»
Схіліўся стары над сабакам і вузлавагымі пальцамі расшпіліў ашыйнік. Пагладзіў па галаве сябра і прызнаўся яму:
— He хочацца мне заставацца аднаму... Ох, як не хочацца...
* * *
Адвязаўшы сабаку, стары накінуў клямку на дзверы сенцаў і, абапіраючыся на кіёк, пасунуў ногі ў бок могілак.
Сабака памкнуўся за гаспадаром, але вымушаны быў спыніцца. Яго заднія ногі былі быццам звязаныя ля каленных суставаў, адказваліся трымаць абцяжэлае цела, падгіналіся і заблытвал іся. Яны то спатыкаліся, то цягнуліся і больш заміналі, чым дапамагалі кратацца.
3 жалем і зайздрасцю азірнуўся сабака на старога, чые ногі пакуль трымалі яго, і, апусціўшы галаву, вярнуўся да будкі.
Да могілак ад вёскі было даволі блізка — мо які кіламетр з хвосцікам, але і ён даўся старому нялёгка.
— Во каб ты затанула! — мармытаў ён.— Ідзеш, як па грудзі ў смале, робіш крок, а нешта не пускае, затрымлівае на месцы...
Падышоўшы да магілы жонкі, дзед тройчы перахрысціўся сам і перахрысціў магілу.
3 драўлянага крыжа, дзе была прымацавана закручаная ў цэлафан, зацёкшая фотакартка, на яго глядзела тая, з якой пражылі доўгае жыццё, нажылі пяцёра дзяцей, ладкавалі і шанавалі ўтульнасць і цеплыню сямейнага жыцця.
He стала яе — і пакацілася ўсё па нахіле жыцця ў нейкую цемру непаразумення і недарэчнасці. Пакацілася, як тонкі і крохкі сасуд, злеплены рукамі ўсёй сям’і, які каціўся ўсё хутчэй і хутчэй, наскокваючы на каменні чэрствасці і адчужэння,— і толькі чарапкі пырснулі ва ўсе бакі. He стала тварэння ўсяго жыцця. Засталіся адны чарапкі...
Стары даўно адчуў сябе такім чарапком... Ляпіць нешта новае ўжо немагчыма — не засталося ні сіл, ні часу і, галоўнае, той, з кім можна было б спрабаваць нешта аднаўляць...
— Ну... зачакалася ты мяне, бабка... Ведаю... Ды і я не магу прычакаць, калі ты паклічаш мяне да сябе. Забавіўся я тут, ох, забавіўся... I навошта Бог гэтак доўга трымае мяне на зямлі? Чым я прагнявіў яго?.. Вунь маладых колькі палягло, а я карчак карчаком, хліпаю, як газоўка без газы, а згаснуць не магу... Во гора, дык гора...
Старая, каб магла чуць плач мужавай душы, даўно б ужо вывучыла яе на памяць, слова ў слова, бо дзед, ходзячы сюды тры гады, ледзь не кожны дзень, гаварыў адно і тое ж. Праўда, разбаўляў гэта навінамі, якія даходзілі да яго ад людзей, дакладваў жонцы пра сціплыя хатнія справы. Маўчаў ён толькі пра дзяцей. He хацеў засмучаць матчын спакой тым, што выракліся яны чамусьці, а сёння і апошні сын ляснуў дзвярыма.
«Няхай спакойна спіць старая,— падумаў дзед,— хапіла ёй пакутаў за жыццё... Можа, як закапаюць мяне побач з ёй, тады і шапну на вуха. Разам лягчэй будзе перагараваць...»
Пасядзеў стары ля магілы жонкі ды і пачаў кратацца дадому.
«Паспяшаўся, дурань я, сабаку спусціць,— абураўся ў думках дзед,— ох, паспяшаўся... А што, калі ўжо сышоў і
няма яго... Хай бы сустрэла мяне дома жывая душа... Цяжка вяртацца ў пустэчу, у немату... Ох, паспяшаўся я...»
Але сабака сустрэў гаспадара і нават насустрач клыпануў, наколькі дазваляла нямогласць.
— Перадаў! Перадаў ад цябе прывітанне гаспадыні нашай. He хвалюйся,— пагладзіў стары свайго сябра.— А бульбачку так і не з’еў, толькі вадзіцу выпіў... Ах ты, басяк,— дакорліва, але з цеплынёй у голасе пажурыў дзед сабаку.
* * *
Дзень хіліўся да скону. Пасвяжэла, і стары зазбіраўся ў хату. Стомленасць і нервовасць гэтага дня яшчэ ніжэй сагнулі дзедавы плечы, і толькі кіёк утрымліваў яго на нагах, не дазваляў яму ткнуцца носам у зямлю.
З’еўшы бульбіну і запіўшы яе малаком, якое зрэдзь прыносілі суседзі, дзед, не распранаючыся, прылёг на ложак і вочы заплюшчыў. Здавалася, што ён засне, але вочы расплюшчыліся, і дзед, абапіраючыся на кіёк, устаў і запаліў святло.
Адчыніўшы шафу, ён дастаў самае дарагое — закручаныя ў паперу фотаздымкі. He было дня, каб стары не раскладваў іх на стале і не разглядаў па чарзе, доўга і ўважліва. Гэта быў ратавальны рытуал, была сустрэча з мінулым, якая балюча пякла і салодка лашчыла сэрца.
Раскручваючы паперу, стары гаварыў сам сабе:
КНІГІ ОНЛАЙН
