Дзіцячы фальклор
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 736с.
Мінск 1972
Так паступова ў абуджаным усведамленні дзіцяці пачынаюць запаўняцца ячэйкі памяці, якія фіксуюць гукі роднай мовы і музыкі з яе характэрнымі гукавысотнымі і рытмічнымі ўзаемаадносінамі.
Па назіраннях некаторых этнографаў, калыханкі спяваліся да таго моманту, калі дзіця перакладвалі з люлькі, звычайна падвешанай да столі, у ложак або на якое-небудзь іншае пастаяннае месца. Гэта адбывалася або калі дзіцяці спаўнялася 2—3 гады, або нават раней, калі ў сям'і з'яўлялася новае дзіця.
Выканаўцам калыханак з’яўляецца ў асноўным маці. Але велыні часта, асабліва ў летне-восеньскую працоўную пару гэты клопат бяруць на сябе бабулі і старэйшыя дочкі. У вёсцы сямі-васьмігадовая дзяўчынка — гэта ўжо клапатлівая нянька. Песні пры гэтым выконваюцца або з дарослага рэпертуару або імправізуецца што-небудзь на вакабулы «а-а» або «люлілюлі». Часам узнікае зусім закончаная імправізацыя з тэкстам накшталт: «Спі, a то мядзведзь прыйдзе і ў лес цябе возьме».
Калышуць дзіця і мужчыны, але гэта носіць эпізадычны характар.
Калыханкі выконваюцца, натуральна, паціху, спакойна, хапя і тут ёсць свае дынамічныя градацыі ў залежнаспі ад таго, хвалюецца дзіця ці засынае. Спецыфічным для калыханак з'яўляецца таксама пераважна нізкі рэгістр іх выканання.
Набор калыханак у выканаўцы рознабаковы, але абмежаваны прыкладна 2—4 песнямі. Часам гэта цэлая сюіта, у якой песні выконваюцца адна за другой у раз і назаўсёды замацаваным парадку. Вельмі часта тэксты розных калыханак «нанізваюцца» на адзін і той жа напеў. Іншы раз гэта своеасаблівая сюіта мае розныя па меладычнаму зместу часткі. Цікавы ў гэтых адносінах цыкл калыханак паведаміла нам інфарматар Н. Д. Сушкевіч (Іванаўскі р-н Брэсцкай вобл.). У даным томе гэтыя песні размешчаны ў разбіўку. Па словах жа Сушкевіч, яны выконваліся ў строгім і пастаянна вытрьшаным парадку. Трэба заўважыць, што наўрад ці ў структурных і інтанацыЙЕЫХ асаблівасцях гэтых песень ёспь нешта спецыфічнае, што выклікае такі іх парадак. Але, відаць, сама манера выканання, дынамічная шкала ўсяго цыкла, а таксама ўстойлівая псіхалагічная настроенасць дзіцяці на гэту паслядоўнасць (так званы «дынамічны стэрэатып») сапраўды з’явіліся важным фактарам у працэсе калыхання.
Часам, калі рэпертуар калыханак вычарпаны, пачынаюць ціхенька спяваць песні іншых жанраў. Прычым песні гэтыя гучаць у больш нізкім рэгістры, чым звычайна. Урэшце рэшт, калі маці сама ўжо амаль спіць, спевы пераходзяць у нейкае «мурлыканне».
У інтанацыйных адносінах калыханка — тыповы прыклад замовы, прычым замовы, якая захавала ў адрозненне ад іншых старажытных замоў сваё практычнае значэнне і па сённяшні дзень. У адрозненне ад тэксту, які яшчэ незразумелы для маленькіх дзяцей і ў якім адлюстравана ў асноўным інфармацыя, цікавая толькі для выканаўцы, мелодыя (а таксама інтанацыйна-фанетычны бок тэксту) непасрэдна накіравана да дзіцяці і мае сваёй мэтай супакоіць, прыспаць яго. Гэта біфункцыянальнасць калыханак і з’яўляецца прычынай таго, што замоўныя элементы ў іх захаваліся толькі ў мелодыцы.
На характары тэматызму калыханак, іх інтанацыйных і рытмічных асаблівасцях адбіваюцца не толькі «музычныя запатрабаванні» дзіцяці. Калыханкі — цікавы прыклад уплыву на меладычную структуру вытворчых працэсаў, непасрэднай залежнасці паміж працай і мастацтвам. Раўнамернае пакалыхванне люлькі, плаўнае або хуткае (амаль трасенне), у адным выпадку, а таксама характар тэмпу якога-небудзь рабочага працэсу (маці ў час калыхання іншы раз прала кудзелю)—у другім абумоўлівалі дынамічныя, тэмпавыя, рытмічныя і інтанацыйныя асаблівасці калыханак3.
’ Больш падрабязна пра гэта гл.: В. Н. Е л а т о в. Ладовые основы белорусской народной музыкн. Мннск, 1964, стар. 54—55.
Найбольш тыповай для беларускіх калыханак з'яўляецца меладычная структура ў межах тэрцовага ладу з субквартай:
Гэты лад мае пераважная болыпасць прьіведзеных у томе напеваў калыханак. Іншы раз тэрцовая ячэйка пашыраецца да кварты (9) або да квінты (8). Нярэдка таксама сустракаюцца прыклады запаўнення субкварты адным (27) або двума гукамі. Лад гэты можа існаваць і ўвогуле без субкварты (53), што, аднак, менш тыпова, бо субкварта з'яўляецца важнейшым паказальнікам узаемаадносін паміж рухам і музычнай інтанацыяй, адлюстроўвае момант найвышэйшага расслаблення (падрыхтоўка руху люлькі ад сябе).
Большасць напеваў у тэрцовым ладзе з субквартай мае мінорнае накланснне. Але нярэдка сустракаецца і мажорнае. 3 прыведзеных запісаў мажорныя напевы часта сустракаюцца ў М. Федароўскага. Магчыма нават, што гэта характэрная асаблівасць калыханак у заходніх раёнах Беларусі.
Мажорнае і мінорнае накланенні тэрцовага ладу з субквартай даволі адчувальна ўплываюць на агульны эмацыянальны склад напеву. Сустракаецца каларыраванне тэрцыяй ладу, якое назіраем, напрыклад, у беларускіх жніўных песнях (апошнія, дарэчы, маюць тую самую ладавую схему). У жніўных песнях ладавае накланенне — адзін са сродкаў эмацыянальнага нюансавання, якое характарызуе пэўны музычны стыль. У калыханках ладавае накланенне адыгрывае тую ж значную ролю.
Радзей, чым тэрцовыя, сустракаюцца квартовыя і квінтовыя лады са ступенямі, якія апяваюпь ладавую рамку зверху і знізу. Часцей за ўсё сустракаецпа апяванне знізу (гук VII ступені, натуральны або гарманічны). I вельмі неахвотна ладавая рамка пашыраецца за кошт верхніх гукаў. Для ладавай будовы калыханак наогул нехарактэрныя лады актаўнай структуры, і дыяпазон ладу ад тонікі ўверх рэдка даходзіць да сексты.
Вельмі спецыфічным момантам ладавай будовы з’яўляецца амаль поўная адсутнасць пабочных натуральных ладоў: дарыйскага, фрыгійскага, міксалідзійскага, лідзійскага. У адзіным узоры сустрэлася пентатоніка (136). хоць асобныя яе элементы сустракаюцца ў аснове многіх напеваў. У цэлым ладавая пабудова беларускіх калыханак — гэта панавапне натуралыіых мажорнага (іанійскага) і мінорнага (эалійскага) ладоў. Апошні з іх мае пераважнае значэнне (каля 80 працэнтаў напеваў, змешчаных у томе).
He характэрная для калыханак і танальная пераменнасць. Атмасфера спакою, раўнамернасці і пераканання патрабуе падкрэслівання аднаго танальнага ўзроўню. Рэдкі прыклад танальнага перамяшчэння — песня 70. Затое ладавая пераменнасць, г. зн. змяненне гукараду пры тым жа танальным узроўні, нярэдка з’яўляецца вельмі яркім сродкам выяўлення інтанацыйнага каларыту калыханак. У першую чаргу ладавая пераменнасць датычыць аднайменнага мажора-мінору (або мінора-мажору). У нашых запісах ёсць цэлы рад прыкладаў, калі мінорная тэрцыя змяняецца ў канцы напеву мажорнай. Прычым такі пераход адбываецца не раптоўна, а паступова, праз цэлы рад прамежкавых інтэрвалаў у 1/8 і нават 1/16 тона. Такія ледзь прыкметныя змены вышыні гукаў не могуць быць фіксаваны сучаснай музычнай тэмперыраванай сістэмай. Таму ў гэтых выпадках намі выкарыстаны дадатковыя знакі над нотамі: плюс ( + )—ледзь вышэй, мінус (—)—ледзь ніжэй (19). Часам мажорная тэрцыя паяўляецца і раптоўна (40), таксама, як і наадварот, у вытрыманым амаль на ўсім працягу напеву мажоры panTaxi гучыць мінорная тэрцыя (183).
Разам з тым трэба мець на ўвазе і тую акалічнасць, што поруч са стылістычна замацаваным мажора-мінорным каларыраваннем сустракаюцца і выпадковыя інтанацыйныя хібы: ці стаміўся голас, ці наогул у выканаўцы, асабліва ў маленькага, яшчэ не ўмацаваліся вакальныя навыкі.
Даволі арыгінальны і стабільны ў калыханках метрарытмічны бок, які таксама шмат у чым вызначаецца прыкладной асновай песень.
Асноўныя метры беларускіх калыханак — 2/4 і 4/4. Разам з тым значная роля ў стварэнні каларыту калыханак належыць і такім метрам, як 3/4, 6/8 і нават 5/4. Трохдольныя метры надаюць калыханкам асаблівую плаўнасць і пластычнасць. Двухдольныя ў гэтых адносінах больш рашучыя і настойлівыя ў сваёй функцыі замаўлення.
3 рытмічных фігур характэрны самыя разнастайныя. Але адна з іх з'яўляецца тыповай толькі для калыханак. Маецца на ўвазе адваротны пункцірны рытм, які таксама хутчэй за ўсё звязан з характарам рухаў выканаўцы:
Да гэтай жа катэгорыі рытму трэба аднесці і рытмічныя фігуры з драбленнем моцнай долі. Вельмі часта гэты рытмічны малюнак чаргуецца з трыольным рытмам, менш акцэнтным.
Для калыханак характэрны рытм цыклічнага тыпу, г. зн. чаргаванне роўных рытмічных фігур, што надае мернасць, неабходную ў гэтых умовах манатоннасць спевам. 3 найбольш каларытных і ўстонлівых рытмічных фігур можна звярнуць увагу на наступныя:
?лл|ГШ |oj л |л j
Як і ўся дзіцячая песенная творчасць, калыханкі маюць метрарытміку пераважна харэічнага плана з падкрэсленай акцэнціроўкай моцнай долі (адсюль адваротныя пункцірныя рытмы і драбленне моцных доляў).
Структура калыханак мае пераважна сіметрычныя квадратныя пабудовы, аснова якіх закладзена ўжо ў самім тэксце. У большасці тэксты арганізуюцца чатырохстопным харэем з усечанай або поўнай чацвёртай стапой (у апошнім выпадку акрамя харэічных зачынаў узнікаюць характэрныя харэічныя кадэнцыі):
U | U | ^ | (u) |
Сама «драматургічная схема» калыханак вагаецца ў даволі шырокіх падзелах: ад двухтактных пабудоў да разгорнутай двухці нават трохчасткавай формы, ад манатоннага чаргавання кароткіх папевак да невялікіх музычных сцэнак.
Сярод структур пераважае «пара перыядычнасцей» (аавв). Іншы раз яна пашыраецца за кошт якога-небудзь звяна, новага або відазмененага паўторнага. Есць напевы з літаральным паўтарэннем меладычных фраз: аа—(53), або аааа — (196). Зрэдку сустракаюцца напевы з паўторным другім сказам.
Пашырэнне асноўнага ядра структуры і, як вынік, парушэнне агульнай квадратнасці напеву адбываецца за кошт шматлікіх жанрава-спецыфічных
уставак-рэфрэнаў. Гэта ў першую чаргу вакалізауыя на гуку «а», а таксама тыповыя словы-атрыбуты «люлі», «бай» і некаторыя іншыя. Іншы раз яны ўваходзяць у асноўную рытмічную сінтагму напеву, не парушаючы яго квадратнасці, часта ж служаць абрамленнем гэтай сінтагмы. Гэты своеасаблівы зачын, заклік да ўвагі будуецца на тых жа меладычных абаротах, што і асноўны напеў, апярэджваючы такім чынам агульны тон спеваў (8, 52 і інш.).
Думаецца, што такіх пачатковых рэфрэнаў значна больш, чым адлюстравана ў калыханках данага тома. Збіральяікі не заўсёды бяруць пад увагу гэтыя пазаструктурныя абароты, якія сапраўды часам носяць выпадковы характар: могуць выконвацца, а могуць і не выконвацца (іншы раз гэтыя эпізоды і зусім не ў гукавысотнай шкале асноўнага напеву).
КНІГІ ОНЛАЙН
