Дзевяноста трэці
Сяргей Навумчык
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 536с.
2018
А затым перайшоў да асноўнай мэты свайго выступу:
«Група народных дэпутатаў зьвяртаецца да старшыні Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь і да сэсіі з ініцыятывай: прапануем вынесьці на ўсенароднае галасаваньне (рэфэрэндум) Рэспублікі Беларусь наступнае пытаньне абавязковага характару: «Ці лічыце вы, што Рэспубліка Беларусь павінна быць нэўтральнай і бязьядзернай дзяржавай і не ўваходзіць у ваенныя блёкі?». Варыянты адказу: «так», «не». Гэтую ініцыятыву падпісалі на сёньняшні момант 45 народных дэпутатаў, а трэба 115. Я не сумняваюся, што ў гэтай залі знойдзецца 115 сумленных дэпутатаў. Калі ж не, дык мы выйдзем
НАРОДНЫ ДЭПУТАТ НАРОДНЫЙ ДЕПУТАТ
’РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ РЕСПУБЛНКЙ БЕЛАРУСЬ
№ ' .•|99 г
Старшыні Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь сп. С.Шушкевічу
Прапануем вынесці на ўсенароднае галасаванне /рэферэндум/ Рэспублікі Беларусь абавязковага характару наступнае пытанне: "Ці лічыце Вы, што Рэспубліка Беларусь павінна быць нейтральнай і без'ядзернай дзяржавай і не ўваходзіць у ваенныя блокі?"
Подпісы дэпутатаў, сабраныя аўтарам за рэфэрэндум у справе калектыўнай бясьпекі.
лз
*4 J6 іС
Лі 4L9
І4
/tKL&a*! ^.с fi-f
<$■£—/ е^'
/,
Г. Грчнва&к$ Та,лу5с& ‘І' С. 5апл<ру Д-.
'Л. Лкглсшг*^-
-г-
^Зейн«^с-
/S^S'
ьс п
к
6.І.
49
sv 5. Са£і&
/ fj Aja**?
55.
5(-
Ufffl СМЛЛ4 <7 ' п < f
ЦіСЛАІ h-H.frl Ш^ал
■4D ^І U
■44
-/З^
/Ьл-
52-гі — подпіс Аляксандра Лукашэнкі.
з такой ініцыятывай да народу, і я думаю, забярэм 350 тысяч подпісаў, тым больш што такі досьвед у нас ёсьць».
За некалькі дзён да гэтага выступу да мяне зьвярнуўся Іван Сьцяпура, дарадца Станіслава Шушкевіча, і сказаў, што было б добра прыстрашыць дэпутацкую большасьць рэфэрэндумам. Самому Шушкевічу выходзіць з такой ініцыятывай няёмка, а вось калі б гэта зрабіла Апазыцыя БНФ...
Раней мы ў Апазыцыі абмяркоўвалі варыянт рэфэрэндуму ў пытаньні калектыўнай бясьпекі і ня ў якасьці элемэнту псыхалягічнай атакі, а як рэальны спосаб спыніць уцягваньне Беларусі ў арбіту вайсковых інтарэсаў Расеі. Калі ж нашыя намеры супалі з намерам Шушкевіча — што ж, тым лепей.
Я напісаў тэкст і пачаў зьбіраць подпісы дэпутатаў.
Першымі падпісаліся Зянон Пазьняк, Валянцін Голубеў, Галіна Сямдзянава, Алег Трусаў, Віктар Алампіеў, Яўген Цумараў, Лявон Дзейка, Лявон Баршчэўскі. 16-м паставіў подпіс Ніл Гілевіч, 37-м і 38-м — члены Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету Барыс Савіцкі і Міхаіл Сьлямнёў.
Падышоў я і да Аляксандра Лукашэнкі. «Сяргей, маю пазыцыю ты ведаеш, я за калектыўную бясьпеку, але подпіс пастаўлю. Толькі ты дарэмна спадзеясься, Шушкевіч рэфэрэндум не правядзе!» — сказаў Лукашэнка і паставіў подпіс, 52-гі па ліку. «Ну-ну, лічы як хочаш, — падумалася. — Ты ж ня ведаеш, што мне сказаў Сьцяпура».
Раніцай наступнага дня, 9 красавіка, калі колькасьць подпісаў дасягнула васьмі дзясяткаў, стар-
шыня Вярхоўнага Савету ўзяў слова. Гэта быў адзін з найлепшых ягоных выступаў.
Шушкевіч: «...Я — прыхільнік... варыянту: нэўтральная, палітычна стабільная дзяржава, якая не выдзяляе яскрава ні ўсходніх, ні заходніх прыярытэтаў, а ў сваёй эканамічнай і палітычнай стратэгіі імкнецца быць кантактнай дзяржавай, крыніцай стабільнасьці ў рэгіёне. Сёньня ў нас яўна выяўлены ўсходні прыярытэт, і мы гэта павінны ўспрымаць як рэалію. Мы павінны яго падтрымліваць, разьвіваць, але ён не павінен спыняць іншыя кантакты, у тым ліку кантакты з Захадам».
У гэтым была сутнасьць геапалітычнай пазыцыі Шушкевіча — і Захад, і Ўсход.
Такі падыход мы прыняць не маглі, бо ў кожным кроку насустрач Маскве бачылі пагрозу быць паглынутымі, мы лічылі, што трэба напоўніцу выкарыстаць шанец і як мага далей «адарвацца» ад усходняга суседа.
«Я ня ведаю, ці існуе дзе-небудзь у сьвеце парлямэнт, які б так ставіўся да нацыянальнай мовы, да дзяржаўнасьці, — працягваў Шушкевіч. — На каго мы нападаем? Задумайцеся над гэтым. У свой час Расея гаварыла па-француску. У свой час Расея лічыла, што няма ў яе сваіх талентаў і навукоўцаў. Успомніце Ламаносава... “Ода на день восшествня на всеросснйскнй престол”... “Что может собственных Платонов н быстрых разумом Невтонов.. Чаму ж мы забываемся пра нашу беларускую гісторыю? Чаму мы затоптваем гэта ў гразь? Адкуль гэтая варожасьць да беларускасьці? Чаму мы ўстаём супраць гэтага? Дарэчы, папярэдні Вярхоўны Савет, паважаць давайце яго будзем, адно з найлепшых рашэньняў прыняў пра гэта».
Шушкевіч меў на ўвазе Закон аб мовах, прыняты Вярхоўным Саветам БССР XI скліканьня ў студзені 1990 году.
Далей Шушкевіч прадставіў цалкам рэалістычную пэрспэктыву адмовы Беларусі ад нэўтралітэту:
«Калі мы зараз прымем новую, фактычна ваенную дактрыну, адыдзем ад нэўтралітэту, дык першай рэакцыяй Польшчы будзе: ну, калі яны так, дык жа і нам трэба мацнейшымі быць. I пайшла гонка. А я думаю, што мы маглі б ісьці па шляху звароту да дзяржаў, да той самай Польшчы, да краін Прыбалтыкі, да Румыніі, да Малдовы: маўляў, прыміце нэўтральны стан, заявіце аб тым, што ў вас няма прэтэнзіяў да суседзяў. I я думаю, што мы дасягнулі б вялікіх посьпехаў на гэтым шляху. Справа вось у чым: справа ў палітычнай заяве Вярхоўнага Савету, што мы зьмяняем наш палітычны курс. Толькі так гэта будзе прынята ў сьвеце».
Нарэшце, у прамове ўзьнікла галоўная крыніца ўлады і галоўны арбітар — народ.
«Я лічу, што ў гэтых абставінах ёсьць адзін захад — трэба запытацца ў народа. (Аплядысмэнты). Я ўношу прапанову: “У адпаведнасьці з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) у Рэспубліцы Беларусь» прашу Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняць рашэньне аб правядзеньні ў маі 1993 году абавязковага рэспубліканскага рэфэрэндуму па вызначэньні характару нэўтралітэту Рэспублікі Беларусь. Прашу ўнесьці ў бюлетэнь для правядзеньня рэфэрэндуму пытаньне: «Ці падтрымліваеце вы нэўтралітэт Рэспублікі Беларусь, які прадугледжвае адмову ад уступленьня Рэспублікі Беларусь у любыя ваеннапалітычныя саюзы зь іншымі дзяржавамі або іх
аб’яднаньнямі?»” I хачу вам адказаць адразу: калі народ скажа, што мы павінны быць у гэтым саюзе, я лічу тады, што ня маю маральнага права заставацца старшынём Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь. (Тут Віктар Ганчар выкрыкнуў нешта кшталту — а ці пойдзеце ў адстаўку, калі не прагаласуюць? — С. Н.) Адкажу і вам, паважаны народны дэпутат Ганчар: я адразу падам у адстаўку. (Аплядысмэнты). Але я хачу, паважаныя народныя дэпутаты, каб у тых, хто тут выступае за такі саюз, хапіла мужнасьці зрабіць гэтак сама».
Са свайго боку, мы нагадалі, што Шушкевіч не адзінокі ў сваім жаданьні апэляваць да народа.
«Мы, натуральна, падтрымліваем прапанову старшыні Вярхоўнага Савету аб тым, што гэтае пытаньне павінен вырашаць народ, — сказаў я. — Але мы, у адрозьненьне ад Станіслава Станіслававіча, маем (і я ўчора пра гэта казаў) крыху іншую ініцыятыву, таму я прапаную вынесьці на ўсенароднае галасаваньне (рэфэрэндум) пытаньне аб нэўтралітэце. Станіслаў Станіслававіч, не перад ратыфікацыяй, як вы прапануеце (я разумею вашу прапанову), а перад галасаваньнем у Вярхоўным Савеце. Таму інфармую вас, што на сёньняшні дзень у нас сабраны 91 подпіс народных дэпутатаў, трэба 115. Я таксама думаю, што трэба пайменна прагаласаваць. Магчыма, да некага я не падыходзіў і хтосьці хоча далучыцца».
У мяне быў 91 подпіс, але ініцыятывы Шушкевіча было дастаткова: паводле закону, ён меў права ініцыяваць рэфэрэндум, ягоны подпіс прыраўноўваўся да 115 подпісаў дэпутатаў альбо 350 тысяч подпісаў грамадзянаў Беларусі. Праблема была ў тым, што, паводле таго самага закону, прыз-
начаць рэфэрэндум павінен быў Вярхоўны Савет на чарговай сэсіі, а гэтая была — нечарговая. Такім чынам. пытаньне пераносілася на наступную сэсію.
У канцы красавіка сацыялягічная служба «Грамадзкая думка» правяла апытаньне на тэмы грамадзка-палітычнай сытуацыі.
На пытаньне «Ці падтрымліваеце Вы рашэньне Вярхоўнага Савету аб далучэньні да Дамовы аб калектыўнай бясьпецы, падпісанай сямю краінамі — членамі СНД», станоўча адказалі 38,3 %, не — 45 %, 15,5 % ня вызначыліся.
У выніку правядзеньня рэфэрэндуму за захаваньне нэўтралітэту выказаліся б 42,6%, за далучэньне да Дамовы аб калектыўнай бясьпецы 31,2%.
Паказальныя адказы адносна пытаньняў, якія грамадзяне лічылі неабходным вынесьці на рэфэрэндум.
Пра давер Вярхоўнаму Савету — 16,6 %, пра давер ураду — 9,4 %. Самую вялікую колькасьць набрала пытаньне аб формах уласнасьці на зямлю — 24,6 %.
А самую меншую — пытаньне аб дзяржаўнай мове. За тое, каб выносіць яго на рэфэрэндум, выказаўся толькі 1,1 % грамадзян.
На наступнай сэсіі Шушкевіч адрынуў нашую прапанову аб’яднаць пытаньне аб калектыўнай бясьпецы з пытаньнем аб датэрміновых выбарах, заявіўшы, што ён ініцыюе рэфэрэндум толькі па АДКБ. А потым успрыняў аргумэнты парлямэнцкай большасьці і пагадзіўся вынесьці калектыўную бясьпеку на той рэфэрэндум, на якім будуць абмяркоўвацца «канстытуцыйныя пытаньні». Калі —
невядома.
I мне прыгадаліся словы Лукашэнкі, што Шушкевіч рэфэрэндум не правядзе...
Апазыцыі БНФ не ўдалося ўтрымаць Беларусь ад далучэньня да сыстэмы калектыўнай бясьпекі СНД, што паставіла крыж на беларускім нэўтралітэце і на дзесяцігодзьдзі замацавала краіну ў арбіце вайсковых інтарэсаў Масквы.
Праз чвэрць стагодзьдзя мала хто прыгадае, што тэма калектыўнай бясьпекі была адной з галоўных тэмаў палітычнага жыцьця 1993 году. Аднак змаганьне супраць далучэньня да ДКБ мела як мінімум адзін бясспрэчны вынік: у грамадзкай сьвядомасьці трывала замацавалася перакананьне, што беларускія вайскоўцы не павінны гінуць за чужыя інтарэсы па-за межамі Бацькаўшчыны. 3 таго часу ніводзін палітык, якой бы арыентацыі ён ні быў, не наважыўся паставіць пад сумнеў гэтую ісьціну.
He паставіў яе пад сумнеў і Аляксандар Лукашэнка, хоць за дзесяцігодзьдзі ягонага прэзыдэнцтва Беларусь цесна прывязалася да ваенна-прамысловага комплексу Расеі. Чаго толькі не было ў сфэры вайсковага супрацоўніцтва Масквы і Менску: і стварэньне агульнай сыстэмы супрацьпаветранай абароны, і супольныя манэўры, і пралянгацыя дамоваў на разьмяшчэньне на тэрыторыі Беларусі расейскіх аб’ектаў, і дэбаты вакол патэнцыйнага зьяўленьня новых расейскіх базаў. Самы «верны саюзьнік» Беларусі, Расея ўдзельнічала ў розных войнах ды вайсковых апэрацыях — ад Данбасу да Сырыі.