Дзве душы; Панская сучка; Вясна; Рускі; Вязьмо
Максім Гарэцкі, Міхась Зарэцкі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 430с.
Мінск 1992
Растоў ля Дона. Станцыя. Каўказскі і маскоўскі сустрэчныя паязды стаяць побач цэлую гадзіну ці блізка таго. Клумлівая куламеса людзей —■ там усе нацыі і клясы — бітма набіла перон. Малады чарнявы прапаршчык, з глыбокім смуткам у карых прыгожых вачох (гэта ён сам) ідзе ў залю 1-га кляса, дзе па застоллях сядзіць новая і даўнейшая публіка: паны і мужыкі ў салдацкіх шынэлях. Вун там за асобным столікам, у вугле, селі ўдвух: чорны, лысенькі, разумны армянін і кастамары, сур’ёзны пан з калматымі чорньімі бровамі пры сівеючых валасох, з стродкім паглядам. Нешта ўздумаваецца... Ах, ды гэта ж яна казала, што такі яе бацька.
— Во, душа, Мікола Мартынавіч, дагуляліся вы, радыкалы! На Каўказ захацелі, на самоту?
— А трэба даведацца сям’і,— хмарна кажа той. Подаўга маўчыць.
— Мы работалі, мы працавалі, з нічога стварылі многа, скажу я вам,— вядзе ён гутарку далей так, быццам адказвае на свае думкі,— і каб гэткіх, як я, як мы, болей а болей,— Расея была б слаўна, заможна і магутна. Ды ці мы ж вінаваты, што ідуць зладзеі і гультаі і лезуць на месца, здабытае намі.
Яны абодва злёгку аглядаюцца на яго і гамоняць паніжонымі галасамі.
А не думае Мікола Мартынавіч, што побач сядзіць той, каторы любіў Алю, яго папсаваную багаццем дачушку. He, ён яму не паможа. Апошняя надзея праходзіць міма. I клумлівая куламеса людзей з перона раптам шалёна кідаецца на яго і лысенькага армяніна.
I душа дваіцца. Дзве душы. Тая, што плакала і жалілася на другую, нашто яна мучыць яе падманкамі, цяпер цвярдзеець, але робіцца нядобраю, набірае ўсё болей нейкай калянасці і навет жорсткасці. Няхай сабе тая плача па нейкай паненцы. Ей не шкода, і яна не здрыгнецца, калі дзікая людская куламеса пашарпае на шматкі і князя, і Макасея-міліёншчыка, і разумцаармяніна. Ей не шкода... А тая, другая, падумала і здрыгнулася.
Плывуць абразы...
Бывае так, што сярод холаду, шэрасці, пустэльнасці і нуды асенняй прыроды, сярод прыкрага надвор’я самай познай восені на небе неяк неўпрыцям прагаліцца маленькі сіненькі лапічак — адзін, другі, трэці. Вось
ужо не малая частка неба вызваляецца з-за хмар, сіняя, радасная; яшчэ лёгка плывуць па яе берагох прыгожыя фарботы цёмных пасяродку і белых наўкол болачак. Яшчэ вісіць чорная, палавая туча далёкадалёка над лесам, як слова яна там дужа добра ўчапілася. А зірніце, зірніце скарэй, як вун там шпарка перасунулася астатняя срэбная хмарка цераз сонца; бліснуў з неба першы сноп светлага калосся на крыллі пруда-ветрака; перабег залатой пасцілкаю цераз папоў сад — і ўсё весялеець, робіцца прыгожым; ціхенька варухнуліся галінкі на старой бярозе, убачыўшы сонца, і мякчэйшай хоча быць мёрзлая груда пад нагамі дзяўчыны, што схапіла вёдры, бяжыць вады, бяжыць і нечага смяецца, а сонейка забылася, забавілася, любуецца на дзявоцкае прыгажство.
Бывае так.
А там ізноў — шэрая нуда.
Белы тварык з бліскучымі чорнымі вачмі і пасмачкамі; а ў тых вачох радасна-вясёлы, ціхі смех,— стаіць Аля ў сонечным арэоле. I ўсё весялеець, робіцца прыгожым. Аля! Аля!
Ах... аднойчы распачаў гутарку аб яе паглядах на пахаджэнне з роду, багацце і — як уважае палітычныя пытанні, але яна, відаць, зразумела так, што ён бяднейшы за яе, і зажмала яму рот бусямі, прасіла, каб болей не казаў аб палітыцы.
А можа, і тады навет думала, што ўсё роўна ў іх нічога не выйдзе, дык няма чаго аб тым гаварыць, няма на што супакоіваць яго.
А можа, і яшчэ гарэй зразумела яна? Напэўна? Яна думала, што на яе багацце галяцца!
Бывае так.
I тады — шэрая нуда.
— Так, так, так! Бывае!! — кінуўся ад вакна.
— Што ты крычыш тут адзін? — уваходзіць Мікола, добры, слаўны Мікола.
— Кажу: бывае... усё бывае! Вось уздумаў на аднаго знаёмага. Міколу Мартынавіча, цёзку, бач, твайго. Ніколі не бачыў яго, а як жывы стаіць мне ўваччу.
— Ну, так, бывае,— не зразумеў Мікола.— А ведаеш,— кажа ён наўмысля дужа звычайным голасам,— навіну пачуў ад дзяцей: Крупкі ўчора таксама, ведаеш, разбіты мужыкамі... Дом, ведаеш, братка, спалілі. Нічога, бацька паспеў уцячы ў Магілёў. Ездзілі нашы на
станцыю, даведаліся. Дык вось, ведаеш. Цябе тут ніхто не знае, не думай. А бацька, аднак, паспеў жа ўцячы...
«Ах, так, Крупкі... Дзе я радзіўся, дзе я рос, дзе вісеў партрэт надменнай прыгажунні полькі, што людзі казалі: «Твая матка, яна памёрла, як ты радзіўся». Забілі мужыкі — даведаўся я. Крупкі, касавіца, сенажаць, маленства... Ану, чорт і з ім, ці не ўсё роўна? Так, ці не ўсё роўна? Дачка ляснічага Іра кахала мяне, а не прызналася, бо не мела веры, каб я, багатыр, узяў яе, мяшчанку без пасагі. Я люблю Алю, а павінен даць дарогу князю. Якая дурата! I чорт з ім, з усім!»
— Чорт і з ім, чорт і з ім,— мармочыць ён і палохае Міколу.
— Што ты кажаш?
— А? Бацька ўцёк? Чорт з ім...
— 3 кім? — зусім не разумее Мікола свайго Ігнася і ўзноў пытаецца: — 3 кім?
— Так, з усім. He шкода.
— Бібліятэка, братка, згарэла.
— Ат, няхай сабе. Яны створаць сабе, калі ім будзе ў тым патрэба.
— Хто яны?
— Людзі аднэй з табою косці і аднаго і табою цела, браце Мікола, але з духам, не папсаваным цывілізацыяй, як у цябе,— аб іх кажу...
— Ну, і што?
— Што? Нашы дзяды мардавалі вашых, а даўгі спаганяюць, бач, унукі з унукаў.
— Э, браце Ігнась, мне цяпер не ймецца веры ў цалебнасць каўказскіх мінеральных водаў,— з натугаю жартуе сціплы друг, каб скіраваць думкі з прыкрай, нейкай дурной сцежкі.
— Так... яны атручаны.
Мікола, згубіўшыся ў парадку, пабегаў па пакоі.
— Во што, Ігнась. Буду прасіць цябе. Пасядзі ў класе, пакуль я збегаю на сяло. Дзядулька там адзін памірае. Прыслаў па мяне. Нешта хоча, ведаеш, сказаць прад смерцяй.
— Добра. Зроб ласку.
— Даведаюся якраз, якія навіны ёсць. У Маскве быццам салдаты б’юцца з юнкерамі і афіцэрамі. Нешта, ведаеш, незразумелае. He йму веры, пакуль не прыйдуць газеты. Трэці дзень няма іх.
Пайшоў Мікола.
Кляс быў даволі раскошны.
Ціха сядзелі дзеці і ўкрадня, а пільна прыглядаліся да чужога, маўклівага, новага.
Абдзіраловіч сеў за стол, пісаў. Сажмаў галаву. Прайшоўся па клясу. Раз, другі.
Дзеці прызвычаіліся і пачынаюць патроху шумець.
За печкаю, у куточку, дзе ў пагодлівыя дні можаць добра прыгрэць сонейка, сядзіць дробненькі хлопчык з мізэрным, хударлявенькім цельцам і вялікаю галавою з валасамі ёжыкам. Спачатку ён кідае зладзейскім вокам на гэтага злога пана, але бачыць: не глядзіць той на яго ані-ні. I хлопчык захапляецца нейкай вельмі пацешнай гульнёю. Пад партаю, прыставіўшы да яе пакладзены на калені буквар, ён ставіць у парадку панскія партрэцікі, што прыняслі людзі з панскага двара, калі хадзілі разбіваць яго. Ставіць іх і з рознымі хітрыкамі і кпінкамі, з пануючай радасцю даець ім кукішы.
Абдзіраловіч нарэшце заўважае, што хлопчык вырабляецца.
— Што ты робіш?
— Нічога... вось яй жа богу нічогінька...
Картачкі валяцца на зямлю. Хлопчык утупіў вочы.
Абдзіраловіч падняў іх і надта ўразіўся: пабачыў сябе (маленькім хлопчыкам), пабачыў таго, што людзі казалі: «Твой бацька». Пабачыў яшчэ некалькіх далёкіх знаёмых, што часам гасцявалі ў бацькі.
«На вечную памятку аб шчаснай пары, прагасцёванай у мілых, прынадных Крупках у нашага каханага...» — прачытаў ён на адвароце.
— Таўкач паноў дражніць,— сказалі наперабой дзеці.— Яго бацька прыгожую кніжку з людзьмі прынёс сабе, як панскі будынак згарэў.
Разнародныя пачуцці збунтаваліся ў яго і пакаціліся вялікім, непрыемным клубком.
Адна душа казала: «Мне ўсё роўна... Мне ўсё роўна...»
А другая прыкра балела і маўчала.
VIII
На паўдарозе да станцыі ёсць невялічкія выселкі. Яны прытуліліся збоку шляху, пад узгоркам, і жывуць сваім асобным жыццём, у якім няма нічога супольнага з тымі, што ў балагольскіх будках едуць па шляху
з N. на станцыю ці з поезда ў N. 3 тымі «ў чорным», што ўноччы кураць папіросы, бліскаючы жоўтымі аганькамі, гамоняць то паціху, то голасна, смеючыся і пытаючы з будкі: «Што? Коні паіць будзем?» А ўранні дрэмлюць, жмураць вочы ў халадкаватым паветры рання і няўважна кінуць вокам раз-другі на зялёныя ад моху і пырніку стрэхі высялкоўскіх хат — і едуць сабе далей, і дрэмлюць сабе далей, аж да самага N. Ніхто не заязджае ў выселкі, бо і коні там паіць нязручна: калодзеж дрэнны, вада гніллём тхнець, вядро не скора знайдзецца. Заязджаюць у выселкі хіба падводнікі-сяляне, асабліва з «белага» боку, у якім людзі яшчэ і дагэтуль носяць белыя жупаны «на вілачках» і белыя маргелкі. А ў выселках таксама жывуць «белыя» беларусы.
Ціха заўсёды на шляху каля выселак. Улетку толькі часам гуляюць пад старой, каравай бярозаю дзеці з беленькімі ці жоўценькімі альнянымі валасамі, у даўгіх, да пят, белых кашулях, ды туляецца гультай-сабака з калматым хвастом і калматымі звіслымі вушамі.
Поле высялкоўскае за балотам, за хвайняком, па той бок ад выселак, і са шляху яго не відаць. А людзюхны ўлетку на полі.
А ўвосень яшчэ смутней у выселках. Жывой душы не відаць ад шляху на бруднай і шэрай вуліцы. Дзе ж іхныя хлопцы і дзеўкі, каторым належыцца весяліць усе выселкі,— багавіца іх ведае.
Глухая старана. Глухі народ.
Такімі ярказ адбіліся выселкі ў памяці Абдзіраловіча, і надта быў ён здзіўлены, што парушаецца чарада яго сумных думак нейкім рухам на шляху і ў выселках, што ў аднастайнасць маркоты ўбіваюцца звонку негарманічныя для цішы ўспамінаў, звонкія гукі.
Паміж шляхам і выселкамі стаяла старэнькая каплічка на крутым курганку пры вузенькай дарозе. Размывалася дарога, спаўзала чырвоная гліна, і не давалі рады пакутныя вербы. А блізка шляху і каплічкі, каб ніхто не ездзіў па руні, добры селянін згарадзіў плот.
Стаялі пад каплічкаю, сядзелі на плоце, на карчох вярбін і навет на тым курганку пры дарозе, спусціўшы ногі на чырвоную размытую гліну, высялкоўцы і слухалі аратара, але не ўсе ўважна: апазіцыя, ці што, галдзела.
А гэты аратар — малады яшчэ хлапец, вучань Ta-
рэцкага каморна-агранаміцкага вучылішча,— калі пад’ехалі калёсы з Абдзіраловічам, аратар гэты, стоячы на плоце і абшчапіўшы аднэй рукою кол, другою, змёрзлаю, грубаю і чырвонаю, быццам тая карэлая гліна, махаў у рытм прастуднага, сіплага, але маладога і дужога голасу:
— Браты сяляне! Браты беларусы! Значыцца, будзем галасаваць за свой спісак! За беларускі спісак! Спісак нумар восем, памятайце! — і ўсё махаў рукою, як слова бласлаўляў, як non, сваіх слухачоў.
КНІГІ ОНЛАЙН
