Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
ходніцтве адпаведных кожнаму з пералічаных цыклаў прыдад працы, накапленні ведаў аб навакольным асяроддзі ў мэтах павышэння эфектыўнасці земляробства.
Разам з падсекай ужывалася матыжнае земляробства. Рэшткі касцяных і каменных матыг знойдзены практычна ва ўсіх рэгіёнах Беларусі. Але развіццё земляробства тут стрымлівалася нізкай урадлівасцю глебы і наяўнасцю вялікіх лясных масіваў, асабліва ў сярэдняй і паўночнай частках сучаснай тэрыторыі рэспублікі.
Найбольш раннімі зерневымі культурамі земляробства на тэрыторыі Беларусі лічацца пшаніца, лён і проса (бронзавы век). Прыкладна ў гэты ж час ці крыху пазней сталі высявацца ячмень, гарох, бабы і інш. Магчыма, у жалезным веку пачалі вырошчваць караняплодныя расліны. Асноўнай прыладай для ўборкі зерневых быў серп, спачатку каменны, затым медны, а пазней жалезны.
Рост колькасці насельніцтва, значны прагрэс у вына ходніцтве прылад працы, асабліва з пачаткам веку жалеза, з’явіліся аб’ектыўнымі перадумовамі ўзнікнення больш інтэнсіўнай сістэмы земляробства — ворыўнай, якаяўзнікла натэ рыторыі Беларусі ў раннім жалезным веку. Аб гэтым свед чыць, напрыклад, знаходка ў тарфяніку паблізу вёскі Капланавічы Клецкага раёна драўлянага рала. Рала лічыцца тыпічнай ворыўнай прыладай, якая папярэднічала сохам і плугам і выкарыстоўвалася з дапамогай цяглавай сілы (быка, каня). Знаходкі аналагічных ралаў вядомыя ў Бранскай вобласці (Расійская Федэрацыя), у Польшчы, Германіі, Даніі, Паўднёвай Швецыі і некаторых іншых краінах Еўропы.
Мяркуецца, што рала прымянялася для перакрыжаванага ворыва, пры якім поле не патрэбна было баранаваць. Выкарыстанне жывёлы ў якасці цяглавай сілы павышала прадукцыйнасць працы ў 45 — 50 разоў. Трэба зазначыць, што на працягу ўсяго ранняга жалезнага веку на тэрыторыі Беларусі падсечнае і ворыўнае земляробства суіснавалі.
Археалагічныя раскопкі сведчаць аб тым, што прыкладна ў VII ст. да н.э. плямёны, якія пражывалі на тэрыторыі Беларусі, навучыліся здабываць жалеза, вырабляць з яго розныя прылады працы. Сляды здабычы і апрацоўкі жалеза (а яно здабывалася з балотных руд расліннага паходжання) сустракаюцца на многіх старажытных паселішчах. Руду звы чайна плавілі ў невялікіх паўшарападобных печах (домніцах). Існавалі і спецыяльныя жалезаробчыя майстэрні.
Першымі з жалезам пазнаёміліся плямёны, якія жылі ў басейне Прыпяці і ў Падняпроўі. Так, у Лоеўскім раёне на 42
шэрагу гарадзішчаў знойдзены жалезныя вырабы, якія адносяцца да мяжы 1га тысячагоддзя да н.э. Выяўленыя рэшткі сведчаць аб тым, што мясцовымі кавалямі была асвоена не толькі кузнечная зварка, але і тэхніка вырабу прылад шляхам злучэння жалеза і сталі. Гэты метад выкарыстоўваўся ў той час у Прычарнамор’і, Заходняйі Цэнтральнай Еўропе. ГІрык ладна на тры стагоддзі пазней пачалі выплаўляць і апрацоўваць жалеза ў паўночных раёнах Беларусі. Так, на гара дзішчы ранняга жалезнага веку каля вёскі Буракова (Гарадокскі раён Віцебскай вобласці)яшчэў 1934 г. знойдзены жалезаробчая майстэрня, металічныя сякеры, сярпы, нака нечнікі, сгрэлы, заколы, каменныя кувалды, бронзавыя ўпрыгажэнні і інш.
Асаблівай увагі заслугоўвае яшчэ адзін від дзейнасці нашыхдалёкіх продкаў — вытворчасць драўнянага вугалю — важнейшай энергетычнай сыравіны для развіцця мясцовай металургіі. Больш таго, лясныя прасторы Всрхняга Падняпроўя, асабліва міжрэчча Дняпра і Бярэзіны, былі асноўнымі пастаўшчыкамі драўнянага вугалю ў Сярэдняе і Ніжняе Падняпроўе і нават на землі Паўночнага Прычар намор’я з часу жалезнага веку і аж да XX ст., што спрыяла развіццю там чорнай і каляровай металургіі.
Такім чынам, з аднаго боку, з улікам гэтых звестак можна паставіць пановаму праблему ролі земляў Беларусі ў развіцці скіфаў і іншых стэпавых народаў і антычных гарадоў, звязаных паміж сабой Дняпроўскай воднай сістэмай. 3 другога знойдзеныя на тэрыторыі Белапусі шматлікія антычныя і скіфскія вырабы (кераміка, бранзалеты, манеты і г.д.) даюць падставу гаварыць аб даволі высокім узроўні развіцця ўзаемавыгадных гаспадарчагандлёвых адносін нашых продкаў з іншымі народамі. Без умоўна, гэта спрыяла развіццю ўласнай металургіі.
Ужыванне жалеза для вырабу разнастайных прылад працы, у першую чаргу сякер, матык, сярпоў, вельмі спрыяла далейшаму развіццю земляробства і жывёлага доўлі, якія сталі болып даваць не толькі прадуктаў харча вання, але і матэрыялаў для прадзіва, ткацтва, вырабу скур і г.д. У выніку мужчына заняў у абшчыннай гаспадарцы роду вядучае месна і на змену матрыярхату прыйшоў банькоўскі род — патрыярхат.
Як ужо адзначалася, са старажытных часоў у арбіту гаспадарчай дзейнасці чалавека так ці інакш уцягвалася ўсё прыроднае асяроддзе: зямля, вада, сонца, луна, расліны і жывёльны свет і г.д. Але заўважана і многімі фактамі
43
даказана, што сувязі чалавека з навакольным асяроддзем насілі не проста механічны, а функцыянальны характар, што спрыяла развіццю менавіта пазнавальнагаспадарчай дзейнасці людзей у самых розных накірунках.
Выключнае значэнне для першабытных людзей, станаўлення і развіцця эканомікі мела практыка авалодання агнём, а тым больш уменне здабываць яго. Ужо старажытнейшыя людзі мільёны год таму назад выкарыстоўвалі ў гатовым выглядзе агонь (ад лясных пажараў, удараў маланкі, вулканаў і г.д ). Неандэртальцы (прыкладна 100 тыс. г. да н.э.)навучыліся здабывацьагонь. Валодалі агнём і першыя пасяленцы нашых зямель, аб чым сведчаць рэшткі вогнішчаў самай старажытнай стаянкі чалавека на Беларусі каля вёскі Юравічы Калінкавіцкага раёна.
Валоданне агнём спрыяла перабудове ўсёй псіхалогіі чалавека: адыходу ад статкавага жыцця, развіццю інтэлекту, паколькі стымулявала ўзнікненне наперад абдуманых дзеянняў, патрабавала нязменнай увагі і пільнасці. Агонь неабходна было ўвесь час падгрымліваць, а значыць, клапаціцца аб назапашванні паліва. Усё гэта садзейнічала падзелу працы паміж мужчынай і жанчынай. Жанчына, звязаная з функцыямі дзетанараджэння, гадавання і выхавання дзяцей, аказалася галоўнай захавальніцай агню, хатняй гаспадаркі ў цэлым.
Патрэба ў агні падштурхвала асобныя групы людзей да кантактаў, узаемадапамогі, аб’яднання. Выкарыстанне аг ню спрыяла больш шырокаму рассяленню чалавека, значнаму пашырэнню межаў земляробства, павелічэнню колькасці і павышэннюякасці ежы, дапамагала ўдасканальваць прылады працы і, нарэшце, уводзіла чалавека ў эпоху металаў. Вучоныя аднадушныя ў тым, што практыка здабывання агню па сваім значэнні для развіцця чалавечай гаспадаркі і цывілізацыі пераўзыходзіць вынаходніцтва паравой машыны. I з гэтым нельга не пагадзіцца.
У развіцці пазнавальнагаспадарчай дзейнасці людзей важную ролю адыгрывалі земляробства і жывёлагадоўля. Менавіта на гэтай аснове зарадзілася першая вытворчагаспадарчая сістэма, аб чым яскрава сведчаць старажытныя календары. Так, усходнія славяне яшчэ з часоў панавання падсечнаагнявой сістэмы земляробства дзялілі год на адрэзкі (месяцы), назвы якіх адпавядалі пэўным порам года (напрыклад, сакавік, травень) і цыклам гаспадарчых работ (сечань, жнівень, або серпень і г.д.). Вопыт назіранняў за жыццём і паводзінамі жывёл і раслін спрыяў развіццю зоатэхнічных і хімічных ведаў аб жывой прыродзе, дапамог 44
закласці асновы новых відаў практычнай дзейнасці чалавека (ветэрынарыя, агра і гідратэхніка) і станаўленню асабістай гігіены, развіццю медыцынскіх ведаў і лекавага прымянення сродкаў расліннага і жывёльнага паходжання (травы, кветкі, плады, карадрэў, кроў, тлушч, мазгі, жоўць жывёлы, птушак і рыбы і г.д).
Замацаванне пэўных нормаў і правілаў вытворчага працоўнага і грамадскага жыцця, узаемаадносін і ўзаемадзеяння людзей знайшлі сваё адлюстраванне ў рэлігійных вераваннях. Менавіта язычніцтва (паганства) найбольш поўна ўвасобіла ў сабе старажытную мудрасць продкаў. Так, у абагульняючым вобразе славянскага бажаства Рода (нараджаючы сілы) зліліся многія богі і багіні: зямной урадлівасці (Макаш), зямлі продкаў і багацця (Волас, ”бог жывёлы”), вясны і вяселляў (Лада), ’’белага свету” і сонца (Даждзьбог), навальніцы і ваярства (Пярун) і г.д. Сіла ўрадлівасці глебы са старажытнейшых часоў звязвалася ў першую чаргу з сонцам і вадой. Невыпадкова і сённяшні вясковец прыгадвае мудрасць сваіх далёкіх продкаў: ’’Сонца — бацька, зямля — маці, а хлебароб — нянька ўраджаю”.
Працэс інтэлектуальнагаспадарчага развіцця чалавека і грамадства найбольш яскрава адлюстроўваўся ў распаўсюджванні асноў матэматычных ведаў. Першапачаткова чалавек вызначаў колькасць атрыманага ўраджаю або дзікай ці хатняй жывёлы з дапамогай пальцаў сваіх рук, каменьчыкаў і г.д. Сістэму мер ён цесна звязваў з памерамі чалавечага цела (рост, даўжыня рук, шырыня ступні, кроку і г.д.). Але выраб разнастайных формаў каменных, а затым і металічных прылад працы, а таксама керамічных рэчаў патрабаваў папярэдняга рашэння пэўных задач у сферы прасторавых суадносін плоскасцей, аб’ёму фігур, вымярэння адных прадметаў пры дапамозе другіх. Развіццё ўяўленняў аб прамых лініях было звязана з прадзеннем і ткацтвам, а таксама з адводам зямлі пад пасевы, якія патрабавалі большменш дакладнага вымярэння даўжыні, адлегласці, плошчы (нагадаем, што старажытнагрэчаскі тэрмін ’’геаметрыя” азначае ’’землевымярэнне” і служыць для вызначэння асобнага раздзелу матэматыкі. Нарэшце, без уяўлення ліній, вострых вуглоў нельга было б развіваць і ўдасканальваць будаўнічую справу.
Зараджэнне і развіццё вытвараючай гаспадаркі — гэта працэс станаўлення сялянства, якое з’явілася тым каранём, з якога развіваецца ’’дрэва” жыцця чалавечай цывілізацыі. Бо спецыфіка працоўнай дзейнасці земляроба і жывёлавода праяўлялася (і праяўляецца) у тым, што адно з цэнтральных 45
месцаў у іх быцці займалі пытанні ўзаемаадносін мужчыны і жанчыны, сям’і. Пры такім родзе заняткаў, як вядзенне сельскай гаспадаркі, мужчына не мог абысціся без жанчыны, як і жанчына без мужчыны. Уступаючы ў шлюб, кожны разлічваў на ўзаемную дабрыню, спагадлівасць і дапамогу як па гаспадарцы, так і ў пытаннях выхавання нашчадкаў. I тут да месца нагадаць трапную, глыбокую па змесце і сэнсе думку рускага філосафа М.А.Бярдзяева: ’’Всякнй народ должен бытьмужеженственным”. Даўно заўважана, што любая творчасць стымулюецца ўзаемаадносінамі палярных палоў. Незбалансаванасць насельніцтва па полу (па розных прычынах) не раз прыводзіла Беларусь да крытычнай дэмаграфічнай сітуацыі і не толькі ў далёкім мінулым.
КНІГІ ОНЛАЙН
