Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Прыкладам важнасці асэнсавання вывучэння альтэрнатыўных канцэпцый у развіцці грамадства, яго эканамічнага шляху можа служыць эканамічная частка праграмы РКГЦб), прынятай ў 1919 г. Менавіта ў гэтым дакуменце правячай партыі быў вызначаны ’’вобраз” эканомікі на многія гады ўперад, сутнасць якой раскрываюць наступныя палажэнні праграмы: дзяржава з цэнтра арганізоўвае ”ўсю гаспадарчую дзейнасць краіны”, ’’уводзіць роўнасць узнагароды за ўсялякую працу", замяняе гандаль ’’планамерным, арганізаваным у агульнадзяржаўным маштаберазмеркаваннем прадуктаў, строга цэнтралізуе ўвесь размеркавальны апарат”, ’’імкнецца да правядзення мер, якія пад
23
рыхтоўваюць знішчэнне грошай", што павінна было прывесці да ’’знішчэння банка” і ператварэння яго ў ’’апарат адзінага ўліку і агульнага рахункаводства Савецкай рэспублікі” і г.д. (Восьмой сьезд РКП(б). Протоколы. М.: Полнтнздат, 1959. С. 403 — 408).
Гэтымі ідэямі, нягледзячы на пэўныя карэкціроўкі іх яшчэ пры жыцці Леніна, пастаянна кіраваўся Сталін, аб чым ён пісаў у сваёй апошняй рабоце ’’Эканамічныя праблемы сацыялізму ў СССР” (1951). Аўтары альтэрнатыўных ідэй і падыходаў да пытанняў гаспадарчага і сацыяльнаэканамічнага развіцця залічваліся ў спісы ’’ворагаў народа”, а іх працы ў лепшым выпадку адпраўляліся ў ’’спецхраны” партыйных і дзяржаўных архіваў. У нашы дні, калі адносіны да наяўнасці ў грамадстве розных падыходаў да вырашэння адной і той жа задачы становяцца большменш цярпімымі, праблеме гістарычнай альтэрнатыўнасці трэба ўдзяліць належную ўвагу. Толькі навукова сумленны аналіз накопленага матэрыялу, у тым ліку і марксісцкаленінскага напрамку, эканамічных платформаў розных партый і рухаў сённяшняга можа даць найбольш абгрунтаваныя тэарэтычныя высновы і рэальныя практычныя рэкамендацыі.
Сёння Рэспубліка Беларусь, умоўна кажучы, вядзе сваё існаванне ў двух знешніх вымярэннях — як традыцыйная эканамічная і палітычная прастора былога Савецкага Саюза, а цяпер Садружнасці Незалежных Дзяржаў, і зусім новая прастора сусветнай супольнасці як незалежная, суверэнная краіна. Усё гэта патрабуе асаблівай увагі і добрасумленнага падыходу да вывучэння тысячагадовай гісторыі беларускага народа, яго гаспадарчай дзейнасці ў самых розных палітычных і эканамічных умовах.
Да ліку важнейшых задач гісторыкаэканамічнай навукі можна аднесці параўнаўчагістарычныя даследаванні ўсіх гаспадарчых укладаў у эканоміцы Беларусі, асабліва ў рамках апошняга стагоддзя. Сёння ўсё больш і больш становіцца відавочным і тое, што ўтварэнне незалежных сістэм кіравання толькі асобнымі часткамі некалі адзінай эканомікі, разрыў гаспадарчых сувязяў выклікалі глыбокі эканамічны крызіс ва ўсіх краінах СНД. I на гэты раз здаровы сэнс, навуковыя довады адкідваліся на карысць той ці іншай палітычнай дактрыне, што і прывяло да крытычнага стану гаспадаркі і насельніцтва. Відавочна, што для стварэння нацыянальнай эканомікі суверэннай дзяржавы неабходны доўгі працэс выдзялення яе з былога 24
адзінага народнагаспадарчага комплексу, глыбокай структурнай перабудовы і абгрунтаванага, мэтанакіраванага ўваходжання ў сусветную гаспадарку.
У сувязі з гэтым важнейшае значэнне набывае рознабаковае асэнсаванне ролі Рэспублікі Беларусь як невялікай дзяржавы. Яе эканоміка і палітыка павінны быць высокаразвітымі і эфектыўнымі, абапірацца на інтэлектуальны патэнцыял — самае вялікае багацце нацыі.
У сучасных умовах вялікае значэнне набывае веданне і выкарыстанне міжнароднага вопыту ў развіцці рыначнай эканомікі. Паўстала праблема інтэграцыі Беларусі ў сусветны рынак, мэтазгоднасці ўліку айчыннага і сусветнага гістарычнага вопыту ў гэтай справе.
Існуе праблема, якая можа быць у значнай ступені даследавана ў рамках эканамічнай гісторыі, — праблема ўзаемасувязі і ўзаемазалежнасці эканомікі і палітыкі. У працах савецкіх гісторыкаў і эканамістаў яна доўгі час заставалася як бы на другім плане і лічылася поўнасцю распрацаванай класікамі марксізмуленінізму, што прывяло да разрыву ў даследаваннях як палітычных вынікаў эканамічных змен у грамадстве, так і вынікаў палітыкі і палітычных акцый у эканамічным развіцці.
Да цяперашняга часу гісторыкіэканамісты не ўдзялялі належнай увагі пытанням узаемасувязі і развіцця гаспадаркі і дэмаграфічных працэсаў, якія выклікаліся ваеннымі, эканамічнымі, палітычнымі і ідэалагічнымі прычынамі на працягу многіх стагоддзяў, асабліва ў бягучым.
У сувязі з гэтым нельга не звярнуць увагу на своеасаблівы рубеж у гісторыі гаспадаркі Беларусі, яе лёсе — аварыю на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі ў 1986 г. — самую вялікую катастрофу сучаснасці. Упершыню ў гісторыі беларускага этнасу многія яго тэрыторыі сталі непрыгоднымі для жыцця і гаспадарання: кардынальным чынам парушаны развіццё дэмаграфічных, эканамічных і нават прыродных працэсаў, асабліва ў Гомельскай і Магілёўскай абласцях. Гісторыкаэканамічны і сацыяльны аспекты гэтай аварыі патрабуюць самага глыбокага вывучэння і асэнсавання вучонымі і спецыялістамі ўсяго свету.
Зыходзячы з вызначэння прадмета, а таксама ўлічваючы складанасць працэсу перахода Беларусі да рыначных адносін, эканамічная гісторыя не можа абысці пытанне станаўлення і развіцця сістэмы такіх каштоўнасцяў, якпрадпрымальніцтва, адказнасць, гаспадарчая рызыка, казарменная дысцыпліна, ураўнілаўка, та25
талітарызм, агульначалавечыя, рэлігійныя, нацыянальныя інтарэсы і г.д. Відавочна, што беспрацоўе, наёмная праца, шматукладная эканоміка, прыватная ўласнасць, знешняя эканоміка будуць суправаджацца адраджэннем ці ўзнікненнем такіх персанажаў, як кааператар, арандатар, фермер, банкір, менеджэр і г.д., заякімі стаяць адпаведныя эканамічныя інтарэсы. Зразумела, усе гэтыя пытанні патрабуюць гістарычнага асэнсавання з пункту гледжання агульначалавечых, маральных каштоўнасцяў і нацыянальных традыцый гаспадарання.
Сярод цікавых праблем, якія мяжуюць з эканамічнай гісторыяй, — праблема ўзаемаадносін прыроды і грамадства, гаспадарчай (або безгаспадарчай) дзейнасці чалавека, які з першых дзён свайго існавання звязаны з навакольным асяроддзем тысячамі непарыўных ніцяў. Hi чалавецтва, ні прыроду нельга зразумець паза гістарычным развіццём. Геаграфічнае асяроддзе заўсёды ўздзейнічала на розныя бакі жыцця грамадства: на размяшчэнне матэрыяльнай вытворчасці, раздзяленне працы ўнутры краіны і паміж краінамі, суадносіны паміж сельскай гаспадаркай і прамыс ловасцю і г.д. Але відавочна і тое, што геаграфічнае асяроддзе на розных этапах развіцця чалавека і грамадства паскарала або, наадварот, замаруджвала развіццё прадукцыйных сіл, уплывала на вызначэнне спосабу вытворчасці. Сёння відавочна і другое: прыродныя рэсурсы планеты перасталі лічыцца бясконцымі. Толькі за апошнія 50 год мінеральнай сыравіны ў свеце выкарыстана прыкладна столькі ж, колькі за ўсю папярэднюю гісторыю чалавечай цывілізацыі, а за 20 год высечана лясоў больш, чым за мінулыя тысячагоддзі. За апошнія 100 год чалавецтва ў 100 разоў павялічыла хуткасць перасоўвання, у 1000 — энергетычныя рэсурсы і ў 100 000 разоў — магутнасць ваеннай зброі.
Адраджэнне нацыі, выхад краіны з крызіснай сітуацыі і вызначэнне перспектыў яе развіцця пановаму ставяць вывучэнне пытання суадносін і ўзаемадзеяння духоўнай, інтэлектуальнай, палітычнай і эканамічнай свабоды для развіцця і станаўлення нацыі. У свой час К.Маркс слушна зазначыў, што капітал мае ў Амерыцы справу ”со свободнымн людьмн, а не с рабамн”. Англійскі філосаф і эканаміст Дж.Міль таксама бачыў асноўную прычыну хуткага і даволі гарманічнага развіцця дзяржаў Захаду менавіта ў наяўнасці свабоды, якой таксама карысталіся прамысловасць, навука, тэхніка, адукацыя і г.д. ’’Свобода мышле26
ння, — пісаў ён, — нужна отнюдь не только н даже не столько для вызревання велнкнх голов... В гораздо большей степенн необходнма она обычным людям для прнобретення нмн нанвысшего умственного развнтня, на какое онн только способны. Орнгннальные, замечательные умы былн н могут возннкнуть вновь даже в атмосфере всеобшего духовного н умственного рабства. Но ннкогда не было н не будет в подобной атмосфере ннтеллектуально актнвного народа” (Мнронов В. Амернка н Россня, опыт цнвнлнзацнн. Международная жнзнь. 1990. X? 8. С. 89). Вядомы рускі дэмакрат М.Г.Чарнышэўскі таксама заўважаў, што рабства, манархізм, тыранія,якія стагоддзямі культывываліся ў Расіі, рабілі і робяць людзей пасіўнымі і ”для развіццяэканамічнайдзейнасці... нікудынегоднымі”(Там жа. С.86). Далей ён разважаў, што таму мы і працуем ’’хужэй, чым, напрыклад, англічане і немцы”, што энергія працы ’’падаўлена ў нас разам з усякай энергіяй”.
3 тых часоў прайшло шмат гадоў. Мы паспелі змяніць грамадскія сістэмы ўлады, пажыць пры розных рэжымах, але мала што змянілася да лепшага ў гэтым накірунку.
Трэцяе тысячагоддзе для сучасных, перадавых у тэхналагічным плане краін стане перабудоўчым у тым сэнсе, што дзейнасць людзей усё больш арыентуецца на каштоўнасці інтэлектуальнай працы, выкарыстанне якой, на думку вучоных, дасць да 90 % прыросту прадукцыі. Гэта азначае, што багацце і магутнасць грамадства будуць вызначаць не толькі прыродныя сыравінныя рэсурсы і ўменне ператвараць іх у матэрыяльныя прадукты, але і духоўны патэнцыял, уменне пагаспадарску, з карысцю для справы распарадзіцца навуковымі, маральнымі, эстэтычнымі, рэлігійнымі і іншымі ведамі.
Сфера адукацыі, выкарыстанне ўсяго папярэдняга вопыту чалавецтва ў гаспадарчай дзейнасці ў святле азначаных праблем стане найбольш капіталаёмкай па ўкладаннях, але разам з тым і найбольш значнай па выхаду канечнага прадукту. Вось чаму ў вобласці вытворчасці, зберажэння і выкарыстання ведаў як перадумовы будучага грамадства палітыкі і вучоныя павінны быць як ніколі адзіныя і паслядоўныя.
Такім чынам, галоўнае ў вывучэнні эканамічнай гісторыі Беларусі зводзіцца да фарміравання ўяўлення аб нацыянальнай эканоміцы рэспублікі, да вызначэння яе месца ў сусветнай эканоміцы, якое яна павінна і можа заняць у адпаведнасці са сваімэканамічным, тэхналагічным і інтэлектуальным патэнцыялам.
27
Г л а в a 1
ГАСПАДАРЧАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ ЛЮДЗЕЙ
НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ Ў ПЕРШАБЫТНУЮ ЭПОХУ
(100 тыс. гадоў да н.э. — V ст. н.э.)
1.1. Перадумовы рассялення і гаспадарчай дзейнасці першабытных людзей на тэрыторыі Беларусі
КНІГІ ОНЛАЙН
