Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
М.В.ДоўнарЗапольскі (1867 — 1934), як ніхто да яго, надаў гістарыяграфіі Беларусі выразную нацыянальную накіраванасць. У ліку найбольш значных яго даследаванняў ’’Очеркн нсторнн Крнвнчской н Дреговнчской земель до конца XII столетмя” (Кнев, 1892), ’Тосударственное хозяйство Велнкого княжества Лнтовского прн Ягеллонах” (Кнев, 1901), ’’Сацыяльнаэканамічная структура ЛітоўскаБеларускай дзяржавы ў XVI —XVIII стст.” (Мн., 1927), ’’Народное хозяйство Белорусснн. 1861 1914” (Мн., 1926) і інш. Вучоны адным з першых звярнуў увагу на вельмі выгаднае геаграфічнае размяшчэнне тэрыторыі і станоўчыя прыроднакліматычныя ўмовы Беларусі, дзякуючы чаму яе насельніцтва актыўна ўступала ў гандлёвыя і эканамічныя сувязі з іншымі народамі і краінамі.
Гісторыя беларускіх гарадоў і рамяства разглядаецца ў працах В.К.Стукаліча ’’Белоруссня н Лнтва. Очеркн нз нсторнн городов Белорусснн” (Внтебск, 1894) і Ф.В.Кліменкі "Западнорусскне цехн XVI —XVIII вв.” (Кнев, 1914). Яны першымі рознабакова пачалі вывучаць прычыны ўзнікнення гарадоў на тэрыторыі Беларусі, развіцця рамяства, гандлю, культуры і г.д.
Значным укладам у навуку стала манаграфія В.І.Пічэты ” Аграрная реформа Снгнзмунда Августа в ЛнтовскоРусском государстве” (М., 1917). На падставе багатага фактычнага матэрыялу аўтар рознабакова разгледзеў пытанні, звязаныя
19
з развіццём сельскай гаспадаркі, звярнуў увагу на станаўленне новай сістэмы земляробства і яе эфектыўнасць.
3 утварэннем БССР (1.01.1919) і па меры канчатковага станаўлення яе сучасных дзяржаўных межаў поле дзейнасці для гісторыкаў пашыралася ў прамым і пераносным сэнсе. Напрыклад, з 1918 па 1941 г. гісторыкамі было надрукавана каля 140 прац толькі па гісторыі Беларусі эпохі феадалізму.
У пасляваенныя гады даследаванні па гісторыі Беларусі вяліся больш шырока і глыбока. У гэты час былі надрукаваны двухтомная ’’йсторня Белорусской ССР” (Мн., 1955—1958), пяцітомная’Тісторыі БеларускайССР” (Мн., 1972 — 1974), "Нсторня Белорусской ССР” (Мн., 1977) і вучэбны дапаможнік для студэнтаў ВНУ ’’Нсторня БССР” пад рэдакцыяй В.У. Чапко і А.П. Ігнаценкі (Мн., 1981). У гэтых выданнях больш поўна даследаваны праблемы, якія непасрэдна адносяцца і да курса эканамічнай гісторыі, праўда, з пазіцыі мадэрнізаванай вялікарускай канцэпцыі.
Праблемы эканамічнай гісторыі Беларусі знайшлі пэўнае асвятленнеў калектыўных манаграфіях ’’Экономнка Белорусснн в эпоху нмперналнзма. 1900 — 1917” (Мн., 1968), "Экономнка Советской Белорусснн 1917 1967 гг.” (Мн., 1967), "Соцнальноэкономнческне преобразовання в Белорусской ССР за годы Советской властн” (Мн., 1970).
Карысныя матэрыялы па пытаннях эканамічнай гісторыі можна знайсці ў кнігах Э.М.Загарульскага ’’Древняя нсторня Белорусснн” (Мн., 1978), У.М.Ігнатоўскага ’’Кароткі нарыс гісторыі Беларусі” (Мн., 1992), М.І.Ермаловіча ’’Старажытная Беларусь: Полацкі і Новагародскі перыяды” (Мн., 1991), М.Ф.Піліпенкі ’’Возннкновенне Белорусснн. Новая концепцня” (Мн., 1991), П.А.Лойкі ’’Прыватнаўласніцкія сяляне Беларусі: Эвалюцыя феадальнай рэнты ў другой палове XVI — XVIII стст.” (Мн., 1991), В.Ф.Голубева "Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі: XVI — XVIII стсг.” (Мн., 1992) і інш.
Многа цікавых звестак па пытаннях ранняй гісторыі гаспадаркі Беларусі змешчана ў матэрыялах навуковых канфе рэнцый археолагаў, якія даволі часта праводзіліся ў 60 — 80я гг. АН БССР і АН Літвы. Іх вынікі часткова адлюстраваны ў наступных выданнях: ”Древностн Белорусснн. Матерналы конференцнн по археологнн Белорусснн н смежных террнторнй. 1965 г.” (Мн., 1966); ”Древностн Белорусснн. Доклады конференцнн по археологнн Белорусснн. Март, 1969” (Мн., 1969); ’’Древностн Белорусснн н Лнтвы” (Мн., 1982); ’’Древностн Лнтвы н Белорусснн” (Внльнюс, 1988) і інш. 20
У сярэдзіне 60х гг. упершыню ў рэспубліцы быў выдадзены вучэбны дапаможнік ’’Экономнческая нсторня БССР” пад рэдакцыяй А.І.Сідарэнкі (Мн., 1966), аў 1969 г. з’явіўся яшчэ адзін варыянт "Экономнческой нсторнн БССР” пад рэдакцыяй С.Н.Малініна і К.І.Шабуні (Мн., 1969). 3 таго часу вучэбныя дапаможнікі па эканамічнай гісторыі Беларусі не выдаваліся больш за 20 год. Нарэшце ў пачатку 90х гг. выйшлі ў свет курсы лекцый ’’Эканамічная гісторыя Беларусі 1917 — 1992” (Мн., 1992) і ’’Эканамічная гісторыя Беларусі” (Мн., 1993) пад рэдакцыяй В.І.Галубовіча. Апошняе выданне адлюстроўвае гаспадарчае жыццё Беларусі ад першабытнаабшчыннага ладу да сучаснасці. У 1994 — 1995 гг. Інстытут гісторыі АН Беларусі выдаў ’’Нарысы гісторыі Беларусі” ў 2х частках, дзе аўтары ў значнай ступені пераасэнсоўваюць гістарычны шлях нашага народа, станаўленне і развіццё эканомікі краіны са старажытных часоў да 1917 г.
У 1994 г. выйшлі з друку першы і другі тамы шасцітомнай ’’Энцыклапедыі гісгорыі Беларусі”. Гэта першая ў нашай гісторыі энцыклапедыя, у якой найбольш поўна, на падставе найноўшых даследаванняў адлюстроўваецца шлях беларусаў ад сівой даўніны да сучаснасці ў непарыўнай сувязі з гістарычнымі працэсамі, якія адбываліся на Еўрапейскім кантыненце. Тут шырока прадстаўлены матэрыялы па адміністрацыйнатэрытарыяльным падзеле нашых зямель, стане эканомікі, навукі, тэхнікі і г.д. на розных этапах гісторыі. Значная ўвага ўдзелена гістарычным асобам, вучонымгісторыкам, эканамістам і г.д.
Настаў час больш сур’ёзнага выкарыстання даследаванняў заходніх гісторыкаўэканамістаў. Сёння можна сцвярджаць, што англамоўная гістарыяграфія назапасіла значныя веды па праблемах гаспадарчага будаўніцтва былога СССР у цэлым і асобных яго рэгіёнаў, далейшае ігнараванне якіх нелыа чымнебудзь апраўдаць.
Асаблівай увагі даследчыкаў эканамічнай гісторыі заслугоўваюць архіўныя матэрыялы. Зараз толькі ў Нацыянальным архіве Беларусі налічваецца 7089 фондаў (па дакументах з XIV да XIX ст. 3089, па дакументах XX ст. — 4000), у якіх захоўваецца больш за 2 млн спраў. Зараз тут вядзецца пэўная работа па стварэнні і ўвядзенні ў дзеянне аўтаматызаваных інфармацыйнапошукавых сістэм дакументаў цэнтральных архіваў. Ствараюцца банкі даных па розных накірунках, што дазволіць увесці ў камп’ютэры многія звесткі. Так, ужо распачата праца над праграмай ’’Радавод”, якая дасць магчымасць кожнаму жыхару Беларусі прасачыць карані 21
свайго роду, а значыць, адчуць непарыўную сувязь са сваімі продкамі, а магчыма, і пазнаёміцца з іх гаспадарчай дзейнасцю.
Такім чынам, нават кароткі аналіз крыніц і літаратуры сведчыць аб наяўнасці добрай асновы для творчага вывучэння эканамічнай гісторыі Беларусі. Зразумела, што шэраг гістарычных работ, напісаных у розныя часы, ужо не зусім адпавядае патрабаванням сучаснай гістарычнай навукі, новым метадалагічным падыходам да вывучэння тых ці іншых праблем і пытанняў і патрабуе крытычнага асэнсавання напісанага, творчага выкарыстання фактычнага матэрыялу. Гэта, безумоўна, ускладняе фарміраванне суцэльнага ўяўлення аб вытоках нашай нацыі, дзяржаўнасці, аб гісторыі станаўлення і развіцця гаспадаркі Беларусі. Гэта добры стымул для ўдумлівага, творчага падыходу да вывучэння эканамічнай гісторыі Беларусі, увогуле эканамічнай гісторыі як самастойнай галіны навукі з міжнародным статусам.
Такім чынам, гісторыя грамадства, яго гаспадаркі — не прамалінейны эвалюцыйны працэс, а вынік складанага і доўгага развіцця, у ходзе якога яно праходзіць розныя этапы. Іх вывучэнне мае вялікае тэарэтычнае і практычнае значэнне для будучага краіны, адкрывае шырокае поле дзейнасці і творчай садружнасці гісторыкаў і эканамістаў, філосафаў і сацыёлагаў, усіх тых, хто цікавіцца гэтай праблемай. Бо, як трапна зазначыў у свой час вядомы рускі гісторык В.О.Ключэўскі, ’’Нсторня народа, научновоспронзведенная, становнтся прнходнорасходной его кннгой, по которой подсчнтываются недочеты н передержкн его прошлого”.
У.З. Агульныя ўмовы гаспадарчага развіцця Беларусі і задачы гісторыкаэканамічнай навукі
3 абвяшчэннем дзяржаўнага суверэнітэту і прыняццем Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь (27 ліпеня 1990 г. і 15 са кавіка 1994 г. адпаведна) у жыцці краіны і яе народа наступіў адзін з самых адказных, лёсавызначальных момантаў.
Нагадаем, што сёння незалежная Беларусь — гэта дзяржава з насельніцтвам каля 10,3 млн чалавек. Яе тэрыторыя (207,6 км2) па сваіх памерах пераўзыходзіць тэрыторыі такіх еўрапейскіх краін, як Аўстрыя, Бельгія, Балгарыя, Венгрыя, Грэцыя, Данія, Партугалія, амаль не ўступае тэрыторыі Румыніі і ўсяго на 11,3 % меншая за тэрыторыю Вялікабрытаніі.
Гісторыя фарміравання граніц Беларусі, яе гаспадаркі вельмі складаная, а ў многім супярэчлівая і трагічная. 3 22
аднаго боку, выгаднае геаграфічнае размяшчэнне (яна знаходзіцца амаль у геаграфічным цэнтры Еўропы), спрыяльныя прыроднакліматычныя ўмовы, выхад праз буйныя рэкі да Балтыйскага і Чорнага мораў — усё гэта спрадвечна садзейнічала шматбаковай гаспадарчай дзейнасці людзей, эканамічным сувязям з многімі краінамі і народамі. 3 другога — такое геаграфічнае размяшчэнне рабіла яе месцам, дзе вельмі часта сустракаліся і ўступалі ў варожыя ўзаемаадносіны і барацьбу інтарэсы спачатку Поўначы і Поўдня, а затым Захаду і Усходу. Так было стагоддзямі, уключаючы і наша поўнаетрагізму і супярэчнасцяў XX стагоддзе. Нагадаем, што ні адна з еўрапейскіх краін у гэтым стагоддзі не падвяргалася такім тэрытарыяльным падзелам, як Беларусь. У сувязі з гэтым варта ўспомніць словы адчаю і болю паэта Янкі Купалы, выказаныя ім у драматычныя для Беларусі дні 1919 г.: ”Для адраджэння вялікай Польшчы ”ад мора да мора” трэба пераступіць Беларусь; для адраджэння вялікай Расіі ад Белага да Чорнага мора таксама трэба растаптаць Беларусь. Вось і атрымліваецца, што трэба Беларусь выкінуць з гісторыі, з геаграфіі, наогул, калі не цалкам далучыць яе да адной з суседніх краін, то разрэзаць напалавіну, але так зрабіць, каб яе не было і назвы”. Таму адна з самых актуальных задач гісторыкаўэканамістаў разгортванне даследаванняў па праблеме альтэрнатыўнасці (многаварыянтнасці) гістарычнага шляху і развіцця Беларусі. Гістарычная альтэрнатыва — аб’ектыўная катэгорыя. Яна адлюстроўвае рэальнае становішча, рэальныя сувязі, існуючыя ў гістарычнай рэчаіснасці. Кожная альтэрнатыва ўключае ў сябе як аб’ектыўныя (матэрыяльныя, эканамічныя), так і суб’ектыўныя (сацыяльныя сілы, іх палітычныя арганізацыі і г.д.) перадумовы для сваёй рэалізацыі ў адпаведных гістарычных абставінах.
КНІГІ ОНЛАЙН
