Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
У эпоху неаліту, калі плямёны паляўнічыхрыбаловаў і раннія земляробы імкнуліся да аседласці, сталі будаваць больш дасканалае жыллё, рэзка ўзрос попыт на тэхнічны камень у першую чаргу для вырабу прылад працы. У выніку гэтага з’яўляюцца горназдабываючыя кар’еры і шахты.
Першыя старажытныя шахты на тэрыторыі былога СССР выяўлены на рацэ Рось каля пасёлка Чырвонае Сяло Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці. Сістэматычнае іх вывучэнне пачалося з 1962 г. Вялікая колькасць знойдзеных шахтаў і звязаных з імі майстэрняў па апрацоўцы крэмня сведчаць аб існаванні тут у далёкім мінулым буйных крэмневых распрацовак. Выключна мэтанакіраваная і ўстойлівая канструкцыя шахтаў, аднастайнасць тэхнічных прыёмаў апрацоўкі крэмня, стандартнасць прадукцыі сведчаць аб спецыялізацыі працы шахцёраў і аб вытворчасці прылад працы і сыравіны з мэтай абмену. Вырабляемыя тут прылады выкарыстоўваліся пры будаўніцтве жылля, вырабе сродкаў перасоўвання (лодак, санак, лыж), сродкаў для палявання і рыбалоўства як на тэрыторыі Беларусі, так і за яе межамі (напрыклад, на тэрыторыі сучаснай Літвы).
Вучоныяяшчэ ў 1966 г. адзначалі, што вытворчы вопыт, назапашаны старажытнымі шахцёрамі Беларусі, — унікальная з’ява ў гісторыі сусветнай гаспадаркі. 3 цягам часу ён шырока выкарыстоўваўся іншымі народамі ў самых 37
розных накірунках горнай справы. Менавіта старажытныя гарнякі — крэмнездабывальнікі Беларусі, як і Англіі, выпрацавалі ўсе асноўныя прынцыпы канструкцыі шахтаў: прыладку ствалоў, штрэкаў, устаноўку стаўбоў, сістэмы вентыляцыі і асвятлення і г.д.
Што тычыцца старажытных майстэрняў па апрацоўцы крэмня, то яны выяўлены археолагамі ў розных кутках Беларусі: пад Оршай, каля пасёлка Янова Быхаўскага раёна, на беразе Заходняга Буга, побач з вёскай Белая Гара, і ў іншых месцах.
Акрамя таго, што крэмень з’яўляўся непераўзыдзеным матэрыялам для вытворчасці прылад працы, ён прымяняўся і для атрымання агню. I невыпадкова каля пяці стагоддзяў гэты камень служыў для падпальвання парахавых зарадаў у пушках і ружжах. Нашы далёкія продкі высока цанілі лекавыя якасці крэмня: яны заўважылі, што вада, кантактаваўшая з крэмнем, прыпыняе кровацёкі, здымае боль, рэгенерыруе тканіну пры ранах і апёках, вылечвае розныя ўнутраныя хваробы. Тэрыторыя Беларусі спрадвеку славілася мноствам калодзежаў, крыніц і нават азёр са ’’святой” вадой, а ў нашых краях не было эпідэмій страшэнных хвароб, касіўшых людзей у сумежных краінах.
Працуючы ў рамках грамадскага праекта ’’Крэмень”, вучоныя з інстытутаў радыёэкалогіі, анкалогіі, генетыкі і цыталогіі Акадэміі навук Беларусі атрымалі абнадзейваючыя вынікі даследаванняў, якія сведчаць аб тым, што крэмень ачышчае ваду ад радыёнуклідаў, а вада, актывізаваная крэмнем, дапамагае пры лячэнні анкалагічных захворванняў.
Такім чынам, беларускі крэмень, які спрыяў ста наўленню чалавечай цывілізацыі, і надалей можа добра служыць людзям. Вучоныя сцвярджаюць, што крэмень не ўступае па значэнні золату і каштоўным каменням, а таму сённяшняя перапрацоўка яго ў шчэбень — не што іншае як безгаспадарлівасць. Беларусь мае ўсе перадумовы стаць буйным пастаўшчыком крэмня на сусветны рынак, як гэта было ў старажытныя часы.
Адным з важнейшых дасягненняў неаліту было пашырэнне новых прыёмаў тэхнікі апрацоўкі камня — пілаванне, шліфаванне, свідраванне, што прывяло да вырабу больш складаных і эфектыўных прылад працы, асабліва для патрэб земляробства.
Такім чынам, інтэлектуальная перавага чалавека над усімі іншымі жывёламі, здольнасць да пераймання і назапашвання вопыту дазволілі яму выпрацаваць даволі даска38
налыя сродкі, формы і тактычныя прыёмы па збіранні расліннай ежы, здабычы звера, птушкі і рыбы. Гэта забяспечыла яму больш надзейныя і эфектыўныя крыніцы харчавання, дазволіла зрабіць важны крок на шляху ад прысвойваючай да вытвараючай гаспадаркі.
1.3. Узнікненне і эвалюцыя вытвараючай формы гаспадаркі
Генеральная лінія развіцця чалавецтва пасля прысвойваючай гаспадаркі звязана ўжо не са здабычай прадуктаў харчавання, а з яе вытворчасцю. Асноўнымі спосабамі вытворчасці ежы, якія поўнасцю захавалі сваё значэнне і па сённяшні дзень, станавіліся жывёлагадоўля і земляробства, яны гістарычна развіліся з палявання і збіральніцтва.
Эканоміка новага тыпу ўзнікла ў X — VI тысячагоддзях да н.э. на Блізкім Усходзе і ў Сярэдняй Азіі. Храналагічнай мяжой паміж эканомікай збіральнікаў, паляўнічых, рыбаловаў і вытвараючай на тэрыторыі Беларусі з’яўляецца канец HI — II тысячагоддзе да н.э.
Галоўнымі перадумовамі для ўзнікнення жывёлагадоўлі былі перш за ўсё прыручэнне жывёлы, пераход да аседлага вобразу жыцця, асваенне тэхналогіі назапашвання і доўгатэрміновага зберажэння кармоў для жывёлы. На тэрыторыі Беларусі ўсе гэтыя фактары дапаўняліся ўздзеяннем першага ’’вялікага перасялення народаў”, якія адносна добра ўжо ведалі і жывёлагадоўлю і земляробства.
Нагадаем, што першай жывёлай, прырўчанай жыхарамі Беларусі, з’яўляецца сабака (прыкладна ў IX ст. да н.э.), а затым свіння. Раней за іншых пачалі пераходзіць да жывёлагадоўлі жыхары палескага рэгіёну (у III тысячагоддзі да н.э.). Гэтаму ў значнай меры спрыялі жывёлагадоўчыя плямёны, якія прыбылі з поўдня і захаду. 3 цягам часу іх уздзеянне адчувалася і на астатняй тэрыторыі Беларусі, а ў эпоху бронзы жывёлагадоўля становіцца ўжо вядучай галіной гаспадаркі ўсіх жыхароў нашага края.
Аналіз матэрыялаў з паселішчаў жывёлаводаў, прыведзены беларускімі археолагамі, дае ўяўленне аб эвалюцыі гэтай галіны гаспадаркі на працягу тысячагоддзяў. Даследаванні паказваюць, што пераважная колькасць астэалагічных матэрыялаў належыць буйной рагатай жывёле. Аб складзе дамашняга статка ў раннім жалезным веку пэўныя ўяўленні даюць матэрыялы раскопак гарадзішча Кублічы Ушацкага раёна: на буйную рагатую жывёлу тут прыпадае 67 %, на коней — 16, 39
дробную рагатую жывёлу —9, свіней — 8 %. Цікава зазна чыць, што роля дзікай жывёлы ў жыцці чалавека рэзка знізілася і, мяркуючы па матэрыялах гарадзішча Кублічы, здабыткі палявання ў мясным рацыёне яго жыхароў складалі ўсяго 13 %. Такім чынам, у першай палове I тысячагоддзя хатняя жывёлагадоўля паўсюдна пераважала над паляваннем і яе роля ўсё больш і больш павялічвалася. Гэта адбывалася як у колькасным, так і ў якасным напрамку, што спрыяла станаўленню і больш хуткаму развіццю другой важнейшай галіны вытворчай гаспадаркі — земляробству.
Зямля — адзін з самых першых прадметаў дзейнасці нашых продкаў. Лагічна сцвярджаць, што ўжо першыя збіральнікі расліннай ежы вымушаны былі раскапваць глебу, каб дастаць адгуль корань ці клубень. 3 цягам часу гэта стала рабіцца больш асэнсавана, мэтанакіравана, з дапамогай пры лад працы і ў больш шырокіх маштабах. Так нарадзілася адна з галоўных галін вытворчай гаспадаркі, без якой нельга ўявіць сённяшняе чалавецтва, — земляробства. Яго адкрыццё, як адзначыў вялікі рускі вучоны В.І.Вярнадскі, вырашыла ўсю будучыню чалавецтва. Менавіта дзякуючы земляробству чалавек выслабаніў сябе ад стыхійнай залежнасці ад жывой навакольнай прыроды, тады як іншыя істоты ў гэтых адносінах з’яўляюцца яе бездапаможнымі прыдаткамі.
Месца першапачатковага зараджэння земляробства вучоныя звязваюць з горнымі абласцямі трапічных і субтрапічных шырот зямнога шара. Агульнай перадумовай для яго развіцця на ўсіх кантынентах, ва ўсіх краінах было ўтварэнне большменш даўгачасных паселішчаў на берагах вадаёмаў, якія маглі забяспечваць чалавека рыбай, вадаплаўнай птушкай, жывёлай. Гісторыя ранняга земляробства дае прыклады шматлікіх формаў, метадаў, узроўняў культуры і інтэнсіўнасці вядзення гэтай галіны сельскай гаспадаркі. He з’яўляецца выключэннем у гэтым плане і Беларусь.
Ускосныя сведчанні ранняга земляробства на поўдні Беларусі адносяцца да сярэдзіны V тысячагоддзя да н.э., a бясспрэчныя факты існавання гэтай галіны гаспадаркі — да эпохі бронзы.
Першапачаткова земляробства існавала ў самай прымітыўнай форме, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай ’’падсечнаагнявая сістэма”. Яна была распаўсюджана ва ўсіх краінах ад экватара да Крайняй Поўначы, уключаючы, вядома, і тэрыторыю Беларусі.
Вялікае значэнне пры гэтай сістэме земляробства мелі тапор і агонь. Невыпадкова знаходкі жалезных тапароў 40
прыходзяцца амаль выключна на лясістыя раёны Сярэдняй і Паўночнай часткі Беларусі, таму што ў той далёкі час земляробства не магло ўзнікнуць без выпальвання лясоў.
Праца земляроба пачыналася менавіта з выбару месца для падсекі. Як правіла, перавага аддавалася тэрыторыям каля рэк і азёр, але не ў нізінах і не на паўночных схілах. Улічвалася і якасць глебы.
Працэс падсякання ўключае наступныя тэхналагічныя аперацыі: выдаленне часткі кары на ствалах дрэў пасля падрэзкі, у выніку чаго яны засыхалі на пні, з цягам часу падгнівалі і іх лёс вырашаўся сілай ветру і агнём. У гэтым выпадку кара магла выдаляцца без тапара. Але недахоп гэтага спосабу падсекі відавочны: знішчэнне дрэў займала не менш 10 — 15 год.
Прымяненне тапара з драўлянай ручкай дазволіла чалавеку рабіць суцэльныя высечкі сырога лесу, які можна было спальваць праз два, а пры сухім леце нават праз адзін год. Пасля ’’работы агню” ўчастак ачышчаўся ад пнёў. Эксперыментальным шляхам вучоныя ўстанавілі, што для апрацоўкі адной дзесяціны падсекі для пасеву жыта або ячменю неабходна было затраціць 50 — 70 дзён (сюды ўключаецца засяканне леса, яго спальванне, выкарчоўванне пнёў, баранаванне сукаваткай, сеў і г.д ). Дзякуючы зольным угнаенням, якія атрымліваліся ў працэсе спальвання леса, чалавек дабіваўся неблагіх ураджаяў на гэтых землях, асабліва ў першыя дватры гады. 3 цягам часу ўчасткі кідаліся, зноў зарасталі хмызняком і лесам, a прадбачлівы земляроб, разлічваючы на атрыманне больш высокіх ураджаяў, загадзя рыхтаваў новыя кавалкі зямлі.
Земляробства ставіла чалавека ў якасна новыя ўмовы жыцця ў параўнанні з умовамі збіральнікаў, паляўнічных і рыбаловаў. У першую чаргу яно садзейнічала глыбокім сацыяльнапсіхалагічным зменам у самім чалавеку. Бо нават прасцейшая сістэма — падсечнаагнявая — патрабавала мэ танакіраванай, напружанай, тэхналагічна адладжанай з улікам прыроднакліматычных умоў працы, куды ўваходзілі наступныя аперацыі: 1) выбар ляснога ўчастка; 2) яго падсека; 3) спальванне; 4) рыхленне зямлі; 5) пасеў зярнят або пасадка караняплодаў; 6) догляд пасеваў (барацьба з пуста зеллем); 7) ахова ад звяроў і птушак; 8) збор ураджаю; 9) малацьба і ачышчэнне зерня; 10) пабудова збожжасховішчаў; 11) памол зерня; 12) выпечка хлеба; 13) якасны і колькасны адбор і зберажэнне насеннага матэрыялу. Безумоўна, што ўсім гэтым працэсам папярэднічала вялікая работа па вына4. Зак. 5237 . 41
КНІГІ ОНЛАЙН
