Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Так, на матэрыяле археалагічных помнікаў грунтуецца практычна ўся сусветная гісторыя да з’яўлення пісьмовых крыніц. Да іх адносяцца рэшткі старажытных пасяленняў, стаянак, гарадзішчаў і гарадоў, выкапнёвыя прылады працы, хатняе начыненне, адзенне, горныя выпрацоўкі, гідратэхнічныя збудаванні (каналы, плаціны, вадаправоды і г.д.), палі старажытнага земляробства, дарогі, зброя, абарончыя збудаванні, магільнікі і г.д. На тэрыторыі Беларусі ўжо зарэгістравана каля 6 тыс. буйных археалагічных помнікаў, уключаючы 50 тыс. розных аб’ектаў, рэшткі якіх сустракаюцца практычна на ўсёй тэрыторыі рэспублікі. У сукупнасці яны ахопліваюць час ад першых пасяленняў чалавека і да XV ст. да н.э., арганічна дапаўняюць іншыя крыніцы гісторыі. Тут дарэчы нагадаць радкі з паэмы Я.Купалы ’’Курган”:
Паміж пустак, балот беларускай зямлі, На ўзбярэжжы ракі шумнацечнай, Дрэмле памятка дзён, што ў нябыт уцяклі, — Удзірванелы курган векавечны.
Да ліку помнікаў сусветнагістарычнага значэння, якія знаходзяцца на тэрыторыі Беларусі, можна аднесці такія помнікі археалогіі і матэрыяльнай культуры, як Бердыжская і Юравічская стаянкі старажытнага чалавека, крэмневыя шахты ў Ваўкавыскім раёне і інш.
Важнымі гістарычнымі крыніцамі з’яўляюцца тапанімы. На тэрыторыі Беларусі шмат назваў паселішчаў, якія ўзыходзяць да глыбокай даўніны і засведчваюць старажытнейшую падсечнаагнявую (лядную) сістэму земляробства (вёскі Ляды, Чысць), старадаўнія промыслы і рамёствы (вёскі Рудня, Кавалі, Пушкары), шматлікія лёсавызначальныя для яе народа падзеі і факты (вёскі Літва, Ліцвінкі, Літусава, Ляхі, Татаршчына, Чэхі, мястэчка Койданава і г.д.).
Але "тапанімічны генацыд”, які праводзіўся ў 20я і асабліва ў 60я г. XX сг., знішчыў больш за 800 спрадвечных назваў населеных пунктаў Беларусі, а разам з імі і памяць аб нашых продках. Руйнуючы старажытныя курганы, замкі, палацы, цэрквы, касцёлы, сінагогі, мячэці, бязлітасна перакрэсліваючы старажытныя назвы паселішчаў, мы знішчаем гістарычную памяць людзей, вынікі працы сваіх продкаў, сваю будучыню. He можа нармальна развівацца тая краіна, дзе кожнае новае пакаленне людзей пачынае гаспадарчую дзейнасць са знішчэііня вышкаў працы сваіх папярэднікаў.
’’Тапанімічны генацыд” перакрэсліў і многія гістарычныя падзеі, факты, стварыў вялікія цяжкасці для
15
даследчыкаў, усіх тых, хто вывучае гісторыю роднага края, яго гаспадарку і культуру.
Найвялікшую каштоўнасць для даследчыкаў гісторыі гаспадаркі ўяўляюць помнікі пісьменнасці. Нагадаем, што пісьменнасць ва ўсходніх славян звязана з увядзеннем братамі Кірылам і Мяфодзіем у 863 г. старабалгарскай азбукі (кірыліцы), якая пакладзена ў аснову сучаснай беларускай, рускай і ўкраінскай моў.
Важнейшае значэнне для вывучэння эканамічнай гісторыі Беларусі маюць такія найбольш раннія пісьмовыя крыніцы, як ’’Аповесць мінулых гадоў”, Лаўрэнцьеўскі, Іпацьеўскі, Радзівілаўскі летапісы, а таксама ’’Руская праўда”, ’’Слова аб палку Ігаравым” і інш. Усе яны з’яўляюцца агульнымі помнікамі гісторыі рускага, беларускага і ўкраінскага народаў. Напрыклад, у ’’Аповесці мінулых гадоў” мы знаходзім самыя раннія звесткі пра гарады Полацк, Тураў, Брэст, Мінск, Друцк, аб рассяленні ўсходніх славян на тэрыторыі Беларусі, іх гаспадарчай дзейнасці, грамадскім ладзе і г.д. Нагадаем, што на Беларусі галоўнымі цэнтрамі перапіскі кніг былі Полацк і Тураў, што адыгрывала вялікую ролю ў распаўсюджванні пісьмённасці і пашырэнні асветы ўвогуле на землях усходніх славян.
Каштоўны матэрыял па эканамічнай гісторыі Беларусі змяшчаецца ў беларускіх летапісах, якія складаліся ў межах Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ў XIII XVI стст. натэрыторыі Беларусі на старажытнарускай, старабеларускай і польскай мовах. Ранні этап беларускага летапісу прадстаўлены так званымі кароткімі летапіснымі рэдакцыямі. Да іх адносяцца Супрасльскі, Увараўскі, Познанскі, Нікіфараўскі, Слуцкі, Акадэмічны летапісы. Да падрабязных летапісаў адносяцца ’’Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага”, а таксама спісы Краснінскага, ’’Быхаўца летапіс”, якія былі складзены ў асноўным у XVI ст., калі заканчваецца этнічная і палітычная кансалідацыя беларускіх земляў.
Матэрыял па эканамічнай гісторыі Беларусі канца XVI — пачатку XVII ст. прадстаўлены ў Баркулабаўскім летапісе. Тут шмат звестак аб сялянскай гаспадарцы, аб ураджаях і цэнах на сельскагаспадарчую прадукцыю, аб эканамічным становішчы гарадоў Магілёў, Віцебск, Полацк.
Для вывучэння эканамічнай гісторыі Беларусі вялікае значэнне маюць розныя гаспадарчыя дакументы, якія складаліся ў XVI — першай палове XIX ст.: інвентары іменняў, рэвізіі і г.д. Тут маюцца звесткі аб колькасці двароў, памерах 16
зямельных угоддзяў, занятках насельніцтва, стане грамадскага рамяства і гандлю і іншых баках дзейнасці насельніцтва.
Уяўленне аб эканамічнай гісторыі Беларусі XIX — пачатку XX ст. даюць матэрыялы цэнтральных і мясцовых органаў дзяржаўнай улады Расійскай імперыі: справаздачы губернатараў беларускіх губерняў, агляды галін прамысловасці і сельскай гаспадаркі, справаздачы фабрычнай інспекцыі, данясенні паліцыі і жандармерыі і г.д.
Шмат звестак аб эканамічным становішчы і развіцці Беларусі змешчана ў статыстычных даведніках, якія выдаваліся ў межах Расійскай імперыі. Вось толькі некаторыя з іх: ”Статнстнческое нзображенне городов н посадов Росснйской нмпернн по 1825 год” (1829 г.); "Фабрнчнозаводская промышленность Росснн. Перечень фабрнк н заводов” (1897 г.); "Статнстнка землевладеннй в 1905 г.” (1906—1907 гг.), а таксама матэрыялы рэвізій за 1795, 1811, 1816, 1835, 1850, 1857 гг. і усеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі 1897 г.
Матэрыялы аб гаспадарчай дзейнасці на тэрыторыі Беларусі маюцца і на старонках перыядычных выданняў. Асаблівай увагі даследчыкаў заслугоўваюць ’’Труды вольного экономнческого обшества (1766 — 1915 гг.), ’’Журнал мануфактурнторговлн”(1825 — 1866 гг.), ’’Журнал мнннстерства государственных нмушеств” (1841 — 1864 гг.), "Русскнй архнв” (1863 —1917), "Русская старнна” (1870 — 1918 гг.), а таксама матэрыялы ’Тубернскнх ведомостей”.
Для вывучэння праблем, якія тычацца эканамічнай гісторыі Беларусі савецкага перыяду, перш за ўсё трэба звярнуць увагу на наступныя статыстычныя даведнікі: ”Советская Белоруссня” (1921 г.); ’’Белорусская ССР в цнфрах. К 10летіію сушествовання БССР. 1919 — 1929” (1929 г.); ’’Очеркн по народному хозяйству н фннансам Белорусснн” (1925 г.), ”Усе раёны БССР. Эканамічны даведнік” (1933 г.); ’’Ітогі першай пяцігодкі БССР” (1934 г.); ’’Соцналнстнческое стронтельство БССР за годы второй пятнлеткн” (1939); ’’Культурное стронтельство БССР” (1940 г.). 3 пасляваенных выданняў адзначым наступныя: ’’Белорусская ССР за годы Советской властн” (1967 г.); ’’Народное хозяйство Белорусской ССР. Юбнлейный статнстнческнй ежегодннк” (1978 г.), ’’БССР в цнфрах. 1985 год” (1986 г.), ’’Народное хозяйсгво Белорусской ССР. Юбнлейный выпуск к 70летню Велнкого Октября. Мннск” (1987 г.). Зразумела, што да кожнага з іх трэба падыходзіць творча і крытычна.
Публікацыя дакументаў па гісгорьіі Беларусі пачалася ў першай палове XIX ст. Так, у 1.824 г. Ц.^рьігаровіч выдаў 17
’’Белорусскнй архмв древннх грамот. 1507 — 1768 гг.” (1824. Ч. 1). Цікавыя матэрыялы па сацыял ьнаэканамічнай гісторыі Беларусі XIV — XVII стсг. змешчаны ў выданнях Пецярбур гскай археаграфічнай камісіі: ’’Акты, относяшнеся к нсторкн Росснн” (АРЗ. У 5 т. СПб., 1846 — 1853) і ’’Акты, относяіцнеся к нсгорнм Южной н Западной Росснн” (АЮЗР. У 15 т. СП6., 1863 — 1892). Рознабаковае эканамічнае жыццё беларускіх губерняў адлюстравана ў мясцовых выданнях дакументаў, такіх як, напрыклад, ’’Акты, нздаваемые Внленской Археографнческой комнссмей” (АВК, У 39 т. Внльня, 1865 —1915); "Археографнческнй сборннк документов, относятнхся к нсторнн СеверноЗападной Русн” (У 14 т. Внльня, 1867 — 1904); "Нсторнкоюрмднческне матерналы” (МЮМ, 32 выпуска. Внтебск, 1871 — 1906).
У савецкі перыяд друкаванне гістарычных дакументаў пачалося ў 20я гг. выданнем зборніка ”1905 год у Беларусі”. У 30я гг. убачылі свет ’’Матэрыялы да гісторыі мануфактуры Беларусі ў гады распаду феадалізму” (У 2 т.); ’Тісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах, IX —XVIII стст.” (Т. 1. 1936), "Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі, 1772 1903 гг.” (Т.З. 1940). У 50 — 70я гг. выдадзены зборнік "Белоруссня в эпоху феодалнзма” (У 4 т.), ’’Документы м матерналы по нсторнн Белоруссші. 1900 — 1917 гг.”, ”Хрестоматня по нсторнн Белорусснн. С древнейшнх времен до 1917 г.”. Ва ўсіх гэтых выданнях шмат фактычнага матэрыялу аб гаспадарчым і эканамічным жыцці Беларусі са стара жытных часоў да нашых дзён, без якіх нельга абысціся ні даследчыкам эканамічнай гісторыі, ні будучым спецыялістам з вышэйшай эканамічнай адукацыяй.
Зразумела, што вывучэнне эканамічнай гісторыі павінна весціся ў цеснай сувязі з разглядам працэсу фарміравання гісторыкаэканамічнай думкі на Беларусі, яе сучасным станам і асноўнымі напрамкамі развіцця. Нагадаем, што да вывучэння гісторыі беларускіх зямель звяр таліся вядомыя рускія гісторыкі В.Н.Тацішчаў (1686 — 1750), С.М.Салаўёў (1820 —1879), В.В.Ключэўскі (1841 — 1911), якія, аднак, разглядалі гэту тэрыторыю як не ад’емную частку Расійскай імперыі.
Пытанні гісторыі Беларусі разглядаюцца ў працах М.О.Без Карніловіча(1796 — 1862) ’’йсторнческнесведенмя о прнмечательных месгах Белорусснн" (1855), О.В.Туры новіча ’’Обозренне нсторнн Белорусснн с древнейшнх времен (СПб., 1857). Аўтар апошняй кнігі лічыў сваю працу першым сістэматычным выданнем па гісторыі Беларусі. Гэтай жатэме 18
былі прысвечаны працы М.О.Каяловіча ’’Лекцнн по нсторнн Западной Росснн” (Мн., 1864), І.Д.Бяляева ’’Очерк нсторнн СевероЗападного края Росснн” (Вільна, 1867), П.Д.Бранцава ’’Очеркн Древней Лнтвы н Западной Росснн” (Вільна, 1891). Агульны недахоп пералічаных выданняў — нязначная ўвага да пытанняў эканамічнай гісторыі Беларусі. Але заслугоўвае ўвагі іх падыход да вывучэння гісторыі Беларусі ў сувязі з гісторыяй мяжуючых з ёю Русі, Літвы і Польшчы.
Першымі прафесійнымі гісторыкамі Беларусі, якія заклалі падмурак нацыянальнай канцэпцыі гісторыі сваёй Айчыны, сталі прафесары Віленскага універсітэта І.Страйнаўскі, М.Баброўскі, І.Даніловіч, І.Анацэвіч, І.Ярашэвіч, Т.Нарбут, а пазней М.В.ДоўнарЗапольскі, А.А.Смоліч і інш. Так, прафесар аднаго са старэйшых у Еўропе Віленскага універсітэта Іеранім Страйнаўскі яшчэ ў 80я гг. XVIII ст. даказаў, што прыгоннае права, прыгонная залежнасць сялян несумяшчальныя з натуральным правам чалавека на свабоднае жыццё. Ён быў прыхільнікам свабоднай эканамічнай дзейнасці і прыватнай уласнасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
