Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
У апошні час вучоныя сцвярджаюць, што чалавек пачаў абасабляцца ад жывёльнага свету прыкладна 4 млн гадоў таму. Першапачатковая вобласць ачалавечвання Зямлі ахоплівала Стары Свет, уключаючы Афрыку, Паўднёвую Еўропу і даходзіла на ўсходзе да Кітая і вострава Ява.
Пранікненнечалавека на тэрыторыю Беларусі адбылося ў прамежку часу 100 — 40 тыс. гадоў таму, і яна ўваходзіць у прарадзіму чалавецтва. Прылады працы чалавека азначанага перыяду (каменныя наканечнікі, скрэблы, ручныя рубілы) знойдзены археолагамі каля вёсак Абідавічы, Падлужжа Быхаўскага, Свяцілавічы Веткаўскага, Клеевічы Касцюковіцкага раёнаў.
У познім палеаліце (40 — 10 тыс. гг. да н.э.) тэрыторыя Беларусі засяляецца чалавекам сучаснага фізічнага тыпу. Аб гэтым сведчаць раскопкі Юравічскага пасялення ў Калінкавіцкім раёне, абсалютны ўзрост якога складае 26 470 ± 420 гадоў, Бердыжскай стаянкі ў Чачэрскім раёне, абсалютны ўзрост якой 23 430 ± 180 гадоў. Тут знойдзены тапора і далатавідныя прылады працы, наканечнікі, якія вельмі падобныя на знойдзеныя на стаянках, адкрытых у свой час на тэрыторыі Расіі, Аўстрыі, Чэхіі і Славакіі.
Вучоныя даюць наступную агульную характарыстыку нашым далёкім продкам: росг мужчын — 160 і больш сантыметраў, жанчын —150 —160 см. Юнакі і дзяўчаты ўступалі ў шлюб у 12 —15 гадоў. Мужчыны былі шырокія ў плячах, мелі аб’ёмную грудную клетку, хадзілі з крыху сагнутай спінай. Да 40гадовага ўзросту дажываў 1 чалавек са 100, а большасць памірала або гінула, не пражыўшы і 20 год.
28
Такім чынам, тэрыторыя сучаснай Беларусі адносіцца да ліку тых рэгіёнаў Зямлі, якія засяляліся людзьмі сучаснага фізічнага тыпу са старажытнейшых часоў, а гісторыя яе гаспадаркі з’яўляецца неад’емнай часткай сусветнай чалавечай цывілізацыі.
Як вядома, першай і найбольш працяглай эпохай у гісторыі чалавецтва быў першабытнаабшчынны лад (дадатак О. Калі мы прыраўняем усё гістарычнае жыццё чалавецтва да адных сутак, то на наступныя сацыяльнаэканамічныя фармацыі (рабаўладанне, феадалізм і капіталізм) па гэтым разліку прыпадае ўсяго чатыры хвіліны.
Першабытнаабшчынны лад — гэта перыяд чалавечай цывілізацыі, калі закладваліся амаль усе галоўныя дасягненні гаспадаркі і культуры: прылады і сродкі працы, паляванне і рыбалоўства, земляробства і жывёлагадоўля, адзенне і жыллё, транспарт і рамяство, здабыванне агню і металургія, вытворчасць штучных матэрыялаў і металаапрацоўка, мова і мысленне, выяўленчае мастацтва і музыка, зачаткі рэлігіі, навукі і г.д. Менавіта тут, на заранку чалавецтва, пачалі фарміравацца грамадскапалітычныя і сацыяльнаэканамічныя адносіны ў жыцці людзей; асновай вытворчых адносін пры гэтым ладзе з’яўлялася грамадская (статкавая, радавая, а затым абшчынная) уласнасць на сродкі вытворчасці, усеагульнасць і абавязковасць працы. Зразумела, што гэта не столькі вынікі высокай свядомасці нашых далёкіх продкаў, колькі неабходнасць, якая дыктавалася складанымі ўмовамі жыцця і вельмі нізкім узроўнем гаспадарчай дзейнасці чалавека.
Безумоўна, вызначыць дакладны час узнікнення першабытнаабшчыннай гаспадаркі і фазы яе эвалюцыі — справа не з лёгкіх. Але знойдзеныя археолагамі шматлікія матэрыяльныя помнікі дзейнасці старажытнага чалавека — прылады працы, рэшткі жылля, зброя, творы мастацтва і г.д. — дазволілі вучоным аднавіць агульную карціну гаспадаркі, быту і грамадскага жыцця нашых старажытных продкаў.
Найбольш характэрным паказчыкам узроўню матэрыяльнай вытворчасці, дасягнутым на тым ці іншым этапе развіцця першабытнаабшчыннага ладу, вучоныя лічаць матэрыялы, з якіх пераважна вырабляліся прылады працы. Адпаведна эвалюцыі прылад працы гісторыю першабытнаабшчыннага грамадства прынята дзяліць на тры асноўныя перыяды: 1) каменны век; 2) век медзі і бронзы; 3) жалезны
29
век. У сваю чаргу каменны век дзеліцца на палеаліт (ста ражытнакаменны век 3 млн — 10 тыс. год да н.э.), мезаліт (сярэднекаменны век — 10 — 6 тыс. год да н.э.), неаліт (новакаменны век — 6 — 3 тыс. год да н.э.). Зазначым, што неалітычная эпоха на тэрыторыі Беларусі пачалася ў V — IV тысячагоддзях да н.э. і працягвалася каля двух тысяч год. Век медзі і бронзы ахоплівае перыяд з II да I тысячагоддзя да н.э., а жалезны век прыпадае на VII — VI стст. да н.э. — VII —VIII стст. н.э.
Такімчынам, адноснаархеалагічнайперыядызацыі першабытнаабшчынны лад на тэрыторыі Беларусі існаваў у перыяд каменнага, бронзавага і жалезнага вякоў, гэта зна чыць з моманту з’яўлення тут чалавека і да сярэдзіны першага тысячагоддзя н.э.
Відавочна, што на развіццё першабытнай гаспадаркі, станаўленне чалавечага грамадства акрамя біялагічных і сацыяльных вялікі ўплыў аказаў прыродны фактар. Прыроднае асяроддзе (клімат, наяўнасць крыніц харчавання жывёльнага і расліннага паходжання, сыравіны для вырабу прылад працы, водных шляхоў зносін і г.д ) з’яўлялася матэрыяльнай асновай існавання чалавека, крыніцай развіцця гаспадаркі. Больш таго, эвалюцыю першабытнаабшчыннай гаспадаркі нельга аддзяляць ад змен прыроднага асяроддзя.
Чаргаванне эпох рэзкіх пахаладанняў і пацяпленняў з’яўлялася своеасаблівым стымулам для развіцця і ўдасканальвання прылад працы, садзейнічала актыўнаму ўзнікненню новых патрэб чалавека (напрыклад, у жыллі, вопратцы, гарачай ежы і г.д.), што спрыяла зараджэнню прынцыпова новых галін працы і відаў дзейнасці.
Прыступаючы да вывучэння гісторыі першабытнаабшчыннай гаспадаркі Беларусі, звернем увагу на галоўныя рысы яе тэрыторыі як адзінага і своеасаблівага геаграфічнага рэгіёна, якія спрыялі фарміраванню адпаведных эканамічных напрамкаў дзейнасці і сувязяў.
Папершае, Беларусь размешчана на захадзе УсходнеЕўрапейскай раўніны і на водападзеле Чорнага і Балтыйскага мораў. Паверхня тэрыторыі з разнастайнымі ландшафтамі на самых невялікіх прамежках відавочна адрозніваецца і ад бясконцых прастораў плоскіх узвышшаў Расіі, і ад аднастайных украінскіх стэпаў, і ад прыбалтыйскіх нізін.
Падругое, разнастайнасць глебы і расліннага свету (змешаныя лясы, травяністыя балоты, пералескі і г.д.) 30
робяць Беларусь унікальным рэгіёнам. Яны ахопліваюць вялікія прасторы і ў сукупнасці ў значнай меры вызначаюць прыродныя межы рэспублікі.
Патрэцяе, Беларусь мае кліматычныя межы: на захадзе яны ляжаць на краі вільготнага клімату, на ўсходзе — на пачатку зоны кантынентальнага клімату. Сваёй памяркоўнасцю клімат Беларусі адрозніваецца і ад халоднай поўначы, і ад цёплага поўдня.
Пачацвёртае, выключнае значэнне ў гісторыі, фарміраванні гаспадаркі на зямлі Беларусі мелі рэкі, агульная даўжыня якіх складае сёння больш за 90 тыс. км. Менавітатакія вялікія водныяартэрыі, як Днепр, Заходняя Дзвіна і Нёман з іх шматлікімі прытокамі, звязалі ў адзінае цэлае паасобныя часткі Беларусі, у значнай меры вызначылі жыццёвую прастору яе народа, забяспечылі добрую сувязь з народамі Балтыі і Прычарнамор’я. Нельга пераацаніць і значэнне нашых шматлікіх азёр для жыцця і гаспадарчай дзейнасці чалавека.
I нарэшце, адзін з важнейшых фактараў, вызначыўшых шляхі і шчыльнасць першапачатковага засялення тэрыторыі Беларусі, віды і напрамкі гаспадарчай дзейнасці чалавека, — наяўнасць лёгкадаступнай для здабычы сыравіны, галоўным чынам крэмня, гліны, вапняку, балотнай жалезнай руды, а таксама лясных масіваў.
Вядома, сёння цяжка расказаць аб усіх шляхахдарогах, якімі ішло рассяленне плямён на тэрыторыі Беларусі. Але відавочна адно: нічога не магло перашкодзіць іх руху. Пераадольваючы лясы і балоты, рэкі і азёры, ішлі першапраходцы ў глыбіню тэрыторыі Беларусі. Палюючы ў лясах, абжываючы прыбярэжныя землі, паляўнічыя, збіральнікі, а затым земляробы і жывёлагадоўцы не толькі засялялі сучасную тэрыторыю рэспублікі, але і фарміравалі тут самабытную матэрыяльную і духоўную культуру.
Такім чынам, прыроднакліматычныя ўмовы Беларусі спрыялі засяленню яе тэрыторыі першабытным чалавекам. Дыялектычнае адзінства чалавека і геаграфічнага асяроддзя забяспечвалася матэрыяльнай вытворчасцю — працай, якая ўключае ўсю сукупнасць ведаў і звычак, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне праз сацыяльнагаспадарчую дзейнасць. Менавіта гаспадарка складае эканамічны базіс грамадства, яго аснову, вызначае сумесна з іншымі сацыяльнаэканамічнымі з’явамі характар і ўзровень развіцця грамадства, яго арганізацыю, сям’ю і сямейныя адносіны, усе надбудовачныя інстытуты.
31
1.2. Зараджэнне і развіццё прысвойваючай гаспадаркі
У вучоных пакуль што няма адзінага падыходу да пытання аб станаўленні і фазах развіцця першабытнаабшчыннай гаспадаркі. Але не аспрэчваецца тая думка, што найбольш значнымі этапамі ў гэтай эвалюцыі, у тым ліку і на тэрыторыі Беларусі, з’явіліся прысвойваючая і вытвараючая гаспадаркі.
Бясспрэчна і тое, што адна з важнейшых задач грамадства, яго эканамічнай структуры — забеспячэнне чалавека прадуктамі харчавання. Па сутнасці і пошук найбольш эфектыўных і рацыянальных спосабаў атрымання ежы быў галоўным стымулам развіцця першабытнай эканомікі. Пры гэтым спосаб атрымання прадуктаў харчавання не мог абысціся без наступных асноўных элементаў: 1) аб’екта эксплуатацыі (тыя ці іншыя віды расліннага або жывёльнага свету); 2) прылад працы, з дапамогай якіх ажыццяўляліся атрыманне і апрацоўка адпаведных прадуктаў харчавання; 3) прыроднага асяроддзя, у якім працякае дадзены гаспадарчы працэс; 4) самога чалавека — асновы вытворчых сіл, цэнтра любой сістэмы гаспадарання, дзейнасць і ўзровень інтэлектуальнага і прафесійнага развіцця якога аб’ядноўвалі астатнія элементы і ў многім вызначалі сам спосаб гаспадарання.
Перыяд прысвойваючай гаспадаркі прыпадае на эпохі палеаліту і мезаліту. Аснову гаспадаркі ў гэты час складалі збіральніцтва, паляўнічы промысел і рыбалоўства.
Збіральніцтва — прасцейшы від гаспадарчай дзейнасці, самы старажытны тып эканомікі. Яно не патрабавала практычна ніякіх складаных прылад працы, прыстасаванняў. Людзі збіралі ўсё тое, што можна было з’есці: насенне розных злакаў, арэхі, жалуды, карэньчыкі і сцябло раслін. Акрамя гэтага людзі здабывалі і ўжывалі ў ежу многія прадукты жывёльнага паходжання: жаб, яшчарыц, дробных грызуноў, рачных і азёрных малюскаў, мёд, яйкі птушак і г.д.
Тэхналогія гэтага віду гаспадаркі ў палеаліце і часткова ў неаліце засноўвалася на прымітыўных прыладах працы, галоўнай з якіх была палкакапалка, а пазней косць або рог жывёлін, адпаведнай формы і памераў камень і г.д. Безумоўна, іх прымяненне патрабавала ад чалавека пэўных ведаў і вопыту. Відавочна і тое, што рытм гэтай дзейнасці ў значнай меры вызначаўся порамі года і прыроднакліматычнымі ўмовамі, вымушаў чалавека пастаянна шукаць усё новыя і новыя шляхі для больш упэўненага існавання. 3 цягам часу збіральніцтва набыло форму про32
КНІГІ ОНЛАЙН
