Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Цяжка пераацаніць значэнне ў вывучэнні гісторыі ме тадаў прыродазнаўчых навук. Па тэхнічных магчымасцях і універсальнасці выкарыстання група гэтых метадаў (ра дыёвугляродны, дэндралагічны, археаманітычны, метала графічны, петраграфічны, геафізічны і г.д.) невычарпаль ная. Яны адкрылі сапраўды новую старонку ў развіцці гістарычных навук: з іх дапамогай можна вызначыць ”узрост” (да 50 тыс. год) рэшткаў дрэваў, вугалю, касцей, керамікі, зерневых і злакавых культур і г.д. з сярэднеста тыстычнай памылкай усяго 1 — 2 %; прымяненне метадаў прыродазнаўчых навук дазваляе ўстанавіць агульныя зака намернасці ў развіцці металаапрацоўкі, тэхналагічных працэсаў і прыёмаў, убачыць шляхі творчых пошукаў нашых Ю
далёкіх продкаў найбольш простых, эканамічна апраўданых гаспадарчых мер і рашэнняў і г.д.
У даследаваннях тых ці іншых пытанняў і праблем гістарычнага мінулага і сучаснасці нельга ігнараваць дыялектыкаматэрыялістычны метад К.Маркса, які разглядаў гістарычныя з’явы, сацыяльныя і эканамічныя пытанні ў іх дыялектычным адзінстве. Менавіта яго аналіз і сёння можна лічыць класічным.
Але відавочна і другое: матэрыялістычнадагматычныя трактоўкі гісторыі, яе ідэалагізацыя, адсутнасць першасных архіўных даных па сацыяльнай, эканамічнай і палітычнай статыстыцы ў належным аб’ёме настолькі аб’ектызавалі ход гістарычнага працэсу, што была зведзена на нішто дзейнасць такіх фактараў, як культура, рэлігія, нацыянальная псіхалогія, геаграфічнае асяроддзе і г.д. Практыка гвалтоўнага фарміравання эканамічных адносін і палітычных структур, вобраза мыслення мільёнаў і мільёнаў людзей былога СССР, краін сацыялістычнага лагера парадзілі застой у шырокім сэнсе гэтага слова з заканамерным фіналам.
Такім чынам, пытанні метадалогіі і тэорыі пазнання з’яўляюцца першараднымі для эканамічнай гісторыі як навукі і як вучэбнай дысцыпліны. Сляпая вера ў ’’законы гісторыі”, ’’прынцыпы партыйнасці”, чым кіраваліся ў сваёй працы большасць прадстаўнікоў гуманітарных навук у межах былога СССР, у тым ліку і ў Беларусі, значна абмяжоўвала і звужала магчымасці гістарычнай навукі. Жыццё патрабуе новай канцэпцыі дзейнасці самога гісторыка, карэнных змен яго адносін да аб’екта і метадаў навуковых даследаванняў.
Аб’ектыўныя працэсы, якія адбываюцца сёння ў эканоміцы, палітыны і дзяржаўным будаўнштве Беларусі (як і ў псіхалогіі людзей), патрабуюць рашучага адыходу ад дагматызму, ад старых утапічных канцэпцый і ўяўленняў. I гэта перш за ўсё датычыцца марксісцкаленінскай дактрыны аб класах і класавай барацьбе як аснове развіцця грамадства, сацыяльнаэканамічных фармацыях як абавязковых этапах, у адпаведнасці з якімі развіваецца любое грамадства, аб дзяржаве як вышэйшай каштоўнасці ў параўнанні з асобай чалавека, прыярытэце цэнтралізаванай гаспадаркі. Аднак не менш важна паклапаціцца і аб зберажэнні і прымнажэнні ўсяго таго станоўчага, што было народжана талентам і шчырай працай усяго народа ў папярэднія гады.
11
У.2. Перыядызацыя курса эканамічнай гісторыі Беларусі і яго структура. Агульная характарыстыка крыніц і літаратуры
Гісторыя чалавецтва налічвае ўжо мільёны гадоў. Такі ж узрост мае і гісторыя гаспадаркі і матэрыяльнай культуры. Зразумела, што ўстанавіць дакладны час узнікнення гаспадаркі гэтак жа цяжка і пакуль што немагчыма, як і вызначыць мяжу, якая аддзяляла чалавека ад жывёльнага свету. Трэба думаць, што такой рэзка акрэсленай мяжы ўвогуле не існуе, як не існуе і адзінага падыходу да пытанняў перыядызацыі чалавечай гісторыі, непасрэдна гісторыі гаспадаркі і, нарэшце, навукі, якая іх даследуе, — эканамічнай гісторыі.
Яшчэ ў глыбокай старажытнасці чалавек задумваўся над пытаннямі свайго паходжання, гісторыі, заканамернас цяў развіцця гаспадаркі, матэрыяльнай культуры і імкнуўся растлумачыць іх. Гэта бачна з легенд, паданняў, свяшчэнных кніг і г.д., на якія багатыя народы ўсіх куткоў зямнога шара. Напрыклад, паводле гіпотэзы старажытна грэчаскіх вучоных, адна ступень развіцця — залаты век, калі чалавецтва прысвойвала гатовыя дары прыроды. Другая ступень звязана з шырокім развіццём палявання і жывёлагадоўлі. Трэцяя, вышэйшая ступень вызначалася станам грэчаскага ўкладу і характарызавалася высокай ступенню развіцця земляробскай гаспадаркі і цывілізацыі. Пры гэтым меркавалася, што адна ступень паступова змяняла другую. Гіпотэза ’’трох ступеняў” у развіцці грамадства і яго гаспадаркі дайшла да XIX ст.
У параўнальна недалёкім мінулым вызначэнню асноўных этапаў развіцця і праблемам перыядызацыі чалавечай гісторыі і гаспадаркі вялікуюўвагу надавалі Ч.Дарвін, Л.Морган, Ф.Энгельс. Так, у перыядызацыі Моргана — Энгельса вызначаюцца этапы дзікасці, варварства і цывілізацыі, якія ў сваю чаргу падзяляюцца на ніжэйшую, сярэднюю і вышэйшую ступені.
Даследчыкі гісторыі шырока карысгаліся і карыстаюцца археалагічнай сістэматыкай, а таксама кліматычнай перыядызацыяй. Але трэба зазначыць, што на працягу многіх дзесяцігоддзяў у айчыннай навуковай і вучэбнай літаратуры непадзельна панавала марксісцкаленінская канцэпцыя станаўлення і развіцця грамадства ў сусветным маштабе — канцэпцыя грамадскаэканамічных фармацый. Безапеляцыйна сцвярджалася, што фармацыйная канцэпцыя з'яўляецца асновай матэрыялістычнага разумення гісторыі і штояна ”дае 12
строга навуковы крытэрый перыядызацыі гісторыі”. На аснове гэтай канцэпцыі ў гісторыі чалавечага грамадства выдзяляюцца пяць грамадскаэканамічных фармацый, а кожнай з іх уласцівыя свае спосабы вытворчасці матэрыяльных даброт і формы гісгарычнай супольнасці людзей — род, племя, народнасць, нацыя і пэўныя формы сям’і. Менавіта на падставе фармацыйнай канцэпцыі складаліся ўсе вучэбныя праграмы і вучэбныя дапаможнікі па гуманітарных дысцыплінах для сярэдняй і вышэйшай школы былога Савецкага Саюза, у тым ліку і Беларусі. He адмаўляючы ў праве на існаванне гэтай канцэпцыі (роўна як і іншых), усё ж заўважым, што з яе ’’дапамогай” многія важныя дасягненні эканомікі, культуры, знамянальныя палітьгчныя падзеі мінулага выключаліся з гісторыі, замоўчваліся толькі таму, што за імі стаялі прадстаўнікі эксплуататарскіх класаў. Напрыклад, аграрная рэформа 1557 г. у межах Вялікага княства Літоўскага, якая ўвайшла ў гісторыю як ’’устава на валокі”, падавалася ў гістарычнай літаратуры выключна негатыўна. А між тым гэтая рэформа за 350 гадоў да сталыпінскай адмяніла абшчыннае землекарыстанне на большай частцы Беларусі і адыграла прагрэсіўную ролю ў яе эканамічным развіцці.
Панаваўшая тэорыя грамадскаэканамічных фармацый ігнаравала цывілізацыйныя адрозненні, напрыклад унутры капіталізму. Больш таго, было прынята гаварыць аб нейкай адзінай ’’капіталістычнай сістэме”. Падобнае атаясамліванне нанесла вялікую шкоду пры вывучэнні гісторыі асобных краін, паколькі капіталістычныя дзяржавы адрозніваюцца па гістарычных каранях, сацыякультурных характарыстыках, іншых параметрах. Вынікам метадалогіі эканамічнага дэтэрмінізму, якая прысвойвалаўласнакапіталістычнаму накапленню і ўласцівым яму эканамічным законам рашаючую і нават выключную ролю ў вызначэнні капіталістычных грамадстваў, з’яўлялася прымяненне, а іншы раз і поўнае ігнараванне псіхалагічных, палітыкаідэалагічных, маральнарэлігійных, сацыяльнаэтнічных фактараў, якія ў сукупнасці і вызначаюць змест той ці іншай цывілізацыі.
Пастаўленая ў цэнтр увагі гісторыкаў класавая барацьба зацямняла і іншыя факты, падзеі, што фарміравала ў людзей негатыўныя адносіны да гістарычнага вопыту гаспадарання папярэдніх пакаленняў. А між іншым эканамічная сістэма Савецкага Саюза, другіх краін былога сацыялістычнага лагера не змагла забяспечыць ні больш высокай прадукцыйнасці працы, ні больш высокага ўзроўню жыцця людзей. Аб гэтым сведчыць параўнанне вынікаў развіцця краін, якія былі rear
13
рафічна, этнічна і гістарычна аднатыпнымі, але ўваходзілі ў супрацьлеглыя сацыяльнаэканамічныя сістэмы, напрыклад Федэратыўная Рэспубліка Германія і Германская Дэмакратычная Рэспубліка, Карэйская Народнадэмакратычная Рэспубліка і Рэспубліка Карэя (Паўднёвая Карэя), кантынентальны Кітай і Тайвань, рэспублікі Прыбалтыкі і Фінляндыя.
Відавочна, што, застаючыся ў межах фармацыйнай канцэпцыі, мы незможам растлумачыць ні неабходнасці і сутнасці пераходных перыядаў, ні сусветных кругаваротаў гісторыі, ні асобных мадыфікацый класавых утварэнняў, ні зараджэння сінхронных або стадыйных механізмаў грамадскага прагрэсу. Таму ёсць падставы гаварыць аб абмежаванасці фармацыйнага падыходу да пытанняў развіцця чалавецтва і неабходнасці звярнуць больш увагі на цывілізацыйную канцэпцыю развіцця чалавечага грамадства. Пад тэрмінам ’’цывілізацыя” прыхільнікі гэтай канцэпцыі маюць на ўвазе ’’ўстойлівы, самаўзнаўляльны тып сацыяльнай арганізацыі аднаго ці некалькіх грамадстваў, калі яны звязаны прыкладна аднолькавымі палітычнымі, эканамічнымі, сямейнымі, псіхалагічнымі і прававымі традыцыямі, якія могуць перадавацца ад адных этнасаў да другіх, што з’явіліся на гістарычнай арэне пазней”. Цывілізацыйны падыход патрабуе разглядаць гісторыю грамадства не толькі як дыскрэтны працэс змены грамадскіх фармацый, але і як адзіную агульную плыню, для якой характэрна паслядоўнасць і пераемнасць ва ўсіх сферах. 3 гэтага боку гісторыя таго ці іншага грамадства мае агульначалавечыя каштоўнасці, у тым ліку і ў эканоміцы, навуцы, культуры.
Такім чынам, цывілізацыйная канцэпцыя дае магчымасць больш дэталёвага вывучэння спецыфічных шляхоў развіцця той ці іншай краіны (рэгіёна), яе гаспадаркі, сацыяльнапалітычных і эканамічных адносін і г.д. Відавочна, што на гэтай падставе будуць удакладняцца і перыядызацыя і структура эканамічнай гісторыі Беларусі і як навукі, і як вучэбнай дысцыпліны.
У адпаведнасці з існуючай вучэбнай праграмай для эканамічнага універсітэта курсэканамічнай гісторыі падзяляеццананаступныяперыяды: старажытны (ІООтыс. гадоў да н.э. — V ст. н.э.), сярэднія вякі (VI — XV стст.), новы час (XVI — пачатак XX ст.), найноўшы час (з 1914 г. па сённяшні дзень). Гэтай перыядызацыі прытрымліваюцца многія сучасныя гісторыкі, у тым ліку і ў Беларусі.
Што тычыцца крыніц, на аснове якіх вывучаецца эканамічная гісторыя Беларусі, то яны вельмі разнастайныя і па форме, і па зместу, і па дакладнасці інфармацыі. 14
КНІГІ ОНЛАЙН
