Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
мыслу і нават сёння адыгрывае значную ролю ў жыцці чалавека (збіранне грыбоў, ягад, арэхаў і г.д.).
Паляванне ў адносінах да збіральніцтва — больш складаная і тэхнічна ўдасканаленая дзейнасць збіральнікаў.
Дыялектыка антрапагенезу робіць далёкага продка ў пэўным сэнсе драпежнікам, перайшоўшым ад мірнай усёеднасці збіральніка да паляўнічай дзейнасці. Спецыяльныя прылады дазвалялі яму забіваць іншых жывых істот, харчавацца іх крывёй і мясам.
Гісторыя старажытнага палявання — гэта гісторыя барацьбы чалавека са зверам у сіле і ў хітрасці на працягу дзесяткаў і соценьтысячагоддзяў, і не з аднымякімнебудзь відам, а з усім жывёльным царствам. Звер быў і застаецца хітрым і спрытным. Але чалавек больш кемлівы. Ён добра вывучыў усе схільнасці, павадкі і прывычкі звера, у яго з’яўляецца зброя (пакуль што няхітрая). У чалавека, нарэшце, была адна важнейшая перавага: ён дзейнічаў разам з другімі людзьмі ў вырашэнні агульнай задачы, у барацьбе за выжыванне. Інтэлектуальная перавага над усімі іншымі жывёламі дазволіла чалавеку праз барацьбу з жывёльным светам стаць сацыяльнай істотай.
Паляванне давала чалавеку перш за ўсё ежу на працягу ўсяго года. 3 цягам часу больш эфектыўна сталі выкарыстоўвацца скура жывёлы, косць, рог, зубы як для будаўніцтва жылля, так і для вырабу прылад працы. Тлушч, мазгі, сухажыллі і г.д. акрамя ўжывання іх у ежу выкарыстоўваліся ў якасці кампанентаў пры апрацоўцы скуры, у лекавых і іншых мэтах.
У гісторыі палявання ўсіх народаў Зямлі найбольш вызначаюцца наступныя тры тэндэнцыі і заканамернасці: 1) няўхільны рост колькасці відаў жывёл, на якія распаўсюджваецца паляванне; 2) узрастанне значэння палявання ў рассяленні і гаспадарчай дзейнасці чалавека ад экватара на поўнач; 3) уздзеянне палявання на ўзнікненне новай галіны гаспадарчай дзейнасці чалавека — жывёлагадоўлі і пераход палявання на пэўнай ступені развіцця гаспадаркі з эканамічна неабходнай дзейнасці ў спартыўнае захапленче. Чалавек як бы ішоў за зверам усё далей на поўнач, і жыццё сённяшніх аленяводаў Чукоткі — нагляднае сведчанне ўстойлівасці і лагічнасці гэтага працэсу.
У каменны век паляванне вялося ў асноўным на дробных і сярэдніх жывёл, а з цягам часу і на больш буйных. Так, у познім палеаліце ў Заходняй Еўропе, напрыклад, вызначаецца тры стадыі палявання — на маманта, на каня 3. Зак. 5237 . 33
і на паўночнага аленя. Што ж тычыцца Усходняй Еўропы, у тым ліку і тэрыторыі Беларусі, то на працягу ўсёй ранняй эпохі вялося паляванне на маманта.
Практыка мэтанакіраванага палявання на абмежаваныя віды жывёл — гэта ўжо асэнсаваная спецыялізацыя, якая дазваляла ўдасканальваць сістэму палявання з улікам звычак канкрэтных відаў жывёл і адразу дабівацца адчувальнага эфекту: дарослы мамант, напрыклад, даваў да трох тон мяса, а таксама тлушч, мазгі, косці, скуру плошчай да 30 м2. Яшчэ адна асаблівасць палявання на буйных жывёл — гэта яго калектыўны характар. Так, загоннае паляванне, аблавы, капанне аб’ёмістых ямлавушак, куды мог бы трапіць мамант, патрабавала аб’яднання людзей у лоўчыя абшчыны. Менавіта кааперацыя паляўнічых, прадыктаваная вытворчай неабходнасцю, лічыцца першай формай кааперацыі ў свеце (і на сённяшні дзень паляванне на дзіка, лася ці ваўка, як правіла, вядзецца брыгадай паляўнічых). Па падліках вучоных, паляўнічай абшчыне з 50 чалавек у год неабходна было каля 11 000 кг мяса, якое можна было ’’здабыць” натэрыторыі ў 750 км2. Верагодна, з цягам часу, каб забяспечыць сябе харчаваннем на тэрмін, неспрыяльны для палявання, людзі сталі лавіць і трымаць у загонах маладых або параненых жывёл. Гэта былі першыя крокі чалавека ў асэнсаванні ролі і значэння жывёлагадоўлі.
Зразумела, што ў розных рэгіёнах і нават на невялікіх па плошчы мясцовасцях былі свае асаблівасці палявання. Яны дыктаваліся як прыроднымі ўмовамі (рэльеф, лясістасць і г.д.)> так і наяўнасцю відаў жывёл і птушак. Але ва ўсіх выпадках галоўны напрамак прагрэсу палявання вызначаўся ўдасканаленнем двух асноўных спосабаў атрымання здабычы: 1) стацыянарных сродкаў і прылад палявання (лоўчыя ямы, сілкі, сеткі, пасткі, лавушкі, капканы, самастрэлы і г.д.); 2) механічных лятальных прылад палявання (павелічэнне сілы і хуткасці палёту, дальнасці і дакладнасці пападання дзіды, стралы і г.д ). Варта падкрэсліць, што развіццё абодвух напрамкаў ішло не шляхам адмаўлення ад старога, a шляхам збірання, накаплення і ўзбагачэння вопыту ад эпохі да эпохі. Праўда, з цягам часу асноўныя паляўнічыя прылады (рагаціныпікі, дзіды, лук і стрэлы, тапары, кінжалы і г.д.) набывалі іншыя функцыі — баявыя.
У неаліце на тэрыторыі Беларусі паляванне вялося на аленя, шарсцістага насарога, зубра, каня, дзіка і іншых буйных жывёл, косці якіх знойдзены на шэрагу стаянак старажытнага чалавека. Цікава зазначыць, што адносна зусім 34
нядаўна, у хроніцы 1409 г., зафіксавана вялікае паляваннеў Белавежскай пушчы: Уладзіслаў Ягайла нарыхтаваў запасы дзічыны для 100тысячнай арміі. У якасці паляўнічых трафеяў былі туры, зубры, мядзведзі, ласі, алені, дзікі. Праўда, ужо не ўпамінаецца шарсцісты насарог, не кажучы аб маманту, а апошні тур быў забіты на тэрыторыі сучаснай Польшчы у 1627 г. Гэта адзін з прыкладаў непрадуманых адносін чалавека да навакольнага асяроддзя.
Прыроднакліматычныя ўмовы Беларусі ў эпоху неаліту спрыялі абжываннюяетэрыторыі разнастайнай птушкай. Чалавек не мог не выкарыстаць магчымасці палявання, у першую чаргу на гусей, лебядзяў, качак. Справа ў тым, што ў часы лінькі гэтыя птушкі і іх гнёзды амаль бездапаможныя і маглі стаць лёгкай здабычай чалавека.
Багаты мір свядомасці нашых продкаў зафіксаваў у розных вырабах і малюнках вобразы паляўнічага і прадмега палявання. Так, у в. Галоўск Сенненскага і Юравічы Калінкавіцкага раёнаў знойдзены два малюнкі так званых ’’качачкі” і ’’паляўнічага”, якія адносяцца да неалітычнай эпохі. Варта падкрэсліць, што арыял распаўсюджвання выяў птушак ахоплівае тэрыторыю ад Прыбалтыкі да Зауралля.
Паляванне, увогуле назіранні за навакольным асяроддзем дазволілі чалавеку прыйсці да высновы, што многія яго ’’меншыя браты” па сваёй прыродзе вельмі добразычлівыя. Напрыклад, шлюбнае жыццё галубоў, буслоў, мацярынская любоў вераб’я, вернасць і адданасць сабакі свайму гаспадару, працавітасць і ’’грамадзянская доблесць” пчол і мурашак прымушалі чалавека пераймаць ад сваіх "меншых братоў” усё тое, што адпавядала годнасці вышэйшай істоты на Зямлі.
3 цягам часу інтэнсіўная дзейнасць чалавека, змены ў клімаце і зніжэнне біямасы прыроднага асяроддзя прыкметна знізілі патэнцыяльныя магчымасці палявання. Жыццё прымушала шукаць новыя гаспадарчыя сістэмы. У якасці новага самастойнага напрамку прысвойваючай гаспадаркі ўсталявалася рыбалоўства.
Як бачым, чалавек гістарычна пазней прыступіў да выкарыстання багаццяў рэк, азёр і мораў. Першапачаткова водная прастора ўяўляла для яго значную перашкоду.
Археалагічныя матэрыялы аб рыбалоўстве ў межах Беларусі складаюцца з касцей рыб і сродкаў лоўлі (кручкі, грузілы, сеткі і г.д.). Улічваючы, што на тэрыторыі Беларусі было многа рэк і азёр, можна сцвярджаць, што рыбалоўства тут карысталася асаблівай павагай і адыгрывала 35
важную ролю ў фарміраванні напрамкаў гаспадарчай дзейнасці першабытнага чалавека.
Напрыклад, рыбалоўства садзейнічала ўзнікненню аседласці: рыбаловам не трэба было, як паляўнічым, перакачоўваць з месца на месца ў пошуках здабычы. Вывучаючы павадкі розных рыб (час нераста, від харчавання, месца зімоўкі і г.д ), чалавек заўважаў, што перахітрыць рыбу лягчэй, чым звера, да таго ж яна не так адчувальная да фізічных уздзеянняў, як жывёла, лёгка хватае на жывую прынаду. Лавілі рыбу і рукамі, выкарыстоўваючы розныя прылады. Якасна новым крокам у рыбалоўстве было прымяненне сеткі, што дазваляла займацца гэтым промыслам круглы год. На тэрыторыі Беларусі рыбалоўныя сегкі пачалі выкарыстоўвацца яшчэ ў мезаліце. Яны пляліся з лыка, грузілы рабіліся з гліны. У Паазер’і знойдзены гарпуны, рыбалоўныя кручкі і іншыя прыстасаванні. Найбольш распаўсюджанымі ў рэках і азёрах Беларусі былі шчупак, лешч, карась, плотка, акунь. Яшчэ ў X ст. н.э. у Нёмане і яго прытоках было нямала балтыйскага асятра (з 1952 г. захода гэтай рыбы ў Нёман іхтыёлагамі не адзначалася).
Такім чынам, паляванне і рыбалоўства былі важным крокам у гаспадарчым развіцці. Больш высокакаларыйная лясная ежа адыграла выключную ролю ў фізічным і інтэлектуальным развіцці ўсяго чалавецтва. Нагадаем, што вывучэнне спецыялістамі зубоў маладых еўрапейскіх неандэртальцаў дазволіла ім зрабіць выснову, што асноўным аб’ектам іх харчавання было мяса травяністых жывёл, у той час як на традыцыйнай ’’прарадзіме” чалавека — у Афрыцы — галоўную ролю ў харчаванні адыгрывала раслінная ежа. Гэтым некаторыя вучоныя тлумачаць больш хуткае эканамічнае развіццё краін Еўропы ў параўнанні з краінамі Афрыкі і Азіі.
Больш упэўненымі станавіліся крокі чалавека і ў вырабленні прылад працы. Важным дасягненнем эпохі мезаліту было прымяненне груба аббітага тапара, забяспечанага драўлянай ручкай. Напэўна, людзі ўжо ўмелі параўнаўча хутка будаваць жыллё з мясцовых матэрыялаў.
У неаліце з’явіліся прынцыпова новыя матэрыялы: чалавек асвоіў вытворчасць керамікі, праўда, яшчэ ляпной, без ганчарнага круга. Абпаленая гліна — першы штучны матэрыял, створаны нашымі далёкімі продкамі. Гліняны посуд даў чалавеку магчымасць гатаваць рэдкую ежу, захоўваць запасы харчавання, а значыць, і менш залежаць ад навакольнага прыроднага асяроддзя. У неаліце на змену адзенню са скуры звера з’явілася адзенне з тканіны. Гэта Зб
яшчэ адзін штучны матэрыял, створаны талентам чалавека. Магчыма, у раннім жалезным веку ў паўднёвых раёнах Беларусі людзі карысталіся ткацкім станком, а прадзенне ў гэты час, як сцвярджаюць некаторыя археолагі, было звычайным і неабходным заняткам кожнай сям’і.
У неаліце была вынайдзена лодка, якая стала адным з першых транспартных сродкаў чалавека і паклала пачатак развіццю суднаходства, без чаго нельга ўявіць сабе гаспадарчае жыццё чалавека сённяшняга дня.
Наступная прыкметная рыса неаліту — устанаўленне міжплямённых сувязяў і абмену. 3 прыходам на тэрыторыю Беларусі плямён жывёлаводаўземляробаў, якія сталі жыць разам з абарыгенамі — паляўнічымірыбаловамі збіральнікамі, наяве былі дзве буйныя групы насельніцтва з двума рознымі гаспадарчымі ўкладамі. Аб’ектыўна ў іх з’явіліся магчымасці для абмену вынікамі сваёй працы, гаспадарчым вопытам, узаемаўзбагачэння культур. Да таго ж розніца ў кліматычных, тапаграфічных умовах і ў якасці зямель спрыялі развіццю розных напрамкаў у гаспадарчай дзейнасці карэнных і прышлых жыхароў.
КНІГІ ОНЛАЙН
