Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Пазнавальная дзейнасць першабытнага чалавека знайшла сваё ўвасабленне і ў фарміраванні пэўнай сістэмы працоўнага выхавання дзяцей. Неабходныя для жыцця звычкі дзеці ўсвойвалі перш за ўсё шляхам назірання за дзейнасцю дарослых, прыслухоўваючыся да іх мовы, праз дзіцячыя гульні. Чатырохпяцігадовыя збіралі хваросце, выкарыстоўваліся як пасыльныя. Шасцівасьмігадовыя хлапчукі пачыналі суправаджаць дарослых на паляванне, адзяўчынкі дапамагалі маці па гаспадарцы. Палавое раздзяленне працы ў падлеткаў складвалася прыкладна да 14 год. Дзяўчынкі ў гэтым узросце былі падрыхтаваны для выканання любой жаночай рабшы, ахлапчукі — мужчынскай. 318 год кожны юнак быў здольны пабудаваць жыллё, валод.чў пэўнымі рамёствамі. Магчымасць перадаваць і творча ўспрымаць з пакалення ў пакаленне вопыт гаспадарчай дзейнасці — аснова паступовага развіцця і чалавека і грамадства.
Такім чынам, з прыручэннем жывёлы і акультурваннем злакаў пачаўсятой вялікі працэсуэканоміцы, уходзеякога на змену прысвойваючай гаспадарцы, заснаванай на збіральніцтве, паляванні і рыбалоўстве, прыйшла вытвараючая, аснову якой складалі жывёлагадоўля і земляробства. Гэтым самым быў пакладзены пачатак развіццю новай эры ў гісторыі чалавецтва пераўтварэнню жывой прыроды. Жывёлагадоўля і земляробства сталі галоўнымі фактарамі росту насельніцтва, умацавання ачагоў аседласці, намнога пашырылі сферу гаспадарчай дзейнасці людзей, спрыялі развіццю рамяства, умацаванню сувязяў, паляпшэнню сродкаў перасоўвання і шляхоў зносін. Трансфармацыя першабытнаабшчынных адносін у раннекласавыя адкрывала якасна новую эру і ў развіцці пазнавальнай дзейнасці чалавека, яго ўзаемаадносін з прыродным асяроддзем.
46
Г л а в a 2
ГАСПАДАРКА БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ
У ПЕРЫЯД РАЗЛАЖЭННЯ ПЕРШАБЫТНААБШЧЫННАГА ЛАДУ I ЗАРАДЖЭННЯ ФЕАДАЛЬНЫХ АДНОСІН
(VI VIII стст.)
2.1. Развіццё сельскай гаспадаркі
VI — VIII стст. н.э. — важнейшы перыяд у гісторыі гаспадаркі плямён, якія насялялі тэрыторыю сучаснай Беларусі. Справа ў тым, што працэс разлажэння першабытнааб шчыннага ладу, зараджэнне класаў і феадальных адносін тут супаў з другім не менш важкім працэсам — пашырэннем так званага ’’вялікага перасялення народаў”. Вялікія групы славян прасунуліся і аселі практычна ва ўсіх рэгіёнах Беларусі, уступіўшы ў цесны кантакт з пражываўшым тут балцкім насельніцтвам. Узаемадзеянне славян і балтаў істотна змяніла характар іх гаспадарчай дзейнасці, культуру, а ў выніку славянабалтыйскага сінтэзу сфарміраваліся новыя этнічныя супольнасці, якія неаднаразова ўпамінаюцца ў сярэдневяковых пісьмовых крыніцах. Менавіта з часу прыходу славян і пачатку іх сумеснага жыцця з балтамі і пачынаецца зараджэнне беларускага народа і яго самаразвіццё.
Параўнаўча хуткі працэс аславяньвання балтаў дае падставы сцвярджаць, што ўзровень сацыяльнаэканамічнага развіцця славян быў больш высокі, чым у аўтахтоннага насельніцтва. Але як ў адных, так і ў другіх галоўнымі заняткамі былі земляробства і жывёлагадоўля, як адны, так і другія ўступілі ў стадыю разлажэння родавага ладу, што, безумоўна, спрыяла зліццю славян і балтаў ў адзіны этнас.
У фарміраванні беларускага этнасу і яго гаспадаркі вызначальную ролю адыгрывалі такія славянскія плямёны, як крывічы, дрыгавічы і радзімічы. Зазначым, што летапісныя назвы саюзаў плямён у большасці сваёй, верагодна, звязаны з раёнамі пасялення, а не з адзінствам паходжання. Так, найбольш буйны племянны саюз крывічоў (людзі ’’кроўныя”, ’’сваякі па крыві”) засяляў тэрыторыю сучаснай Віцебскай і паўночныя раёны Мінскай абласцей і часткова землі Пскоўскай і Смаленскай абласцей Расійскай Федэрацыі. Дрыгавічы жылі на балоцістай мясцовасці ПрыпяцкаДзвінскага міжрэчча, якое багата нізіннымі балотамі ("дрягва”, ’’дрыгва” — балота). Радзімічы (назва
47
паходзіць ад імя правадыра племені Радзіма) жылі ў паўднёваўсходняй частцы Беларусі (Пасожжа). У Панямонні на землях балцкіх плямён сустрэліся дрыгавіцкая і крывіцкая каланізацыі. Тут вырас адзін з прататыпаў беларуса ліцвін, які, на думку некаторых даследчыкаў, адыграў значную ролю ў аб’яднанні ўсёй Беларусі ў адзінае цэлае і даў ёй на доўгі час сваё імя.
Аснову эканамічнага жыцця ўсходніх славян другой паловы першага тысячагоддзя, як ужо адзначалася, складала сельская гаспадарка, а вядучай галіной яе было земляробства. На працягу VI — VIII стст. у сістэме земляробства ў межах Беларусі адбываюцца значныя змены: побач з ляднаагнявым усё шырэй і шырэй укаранялася ворыўнае земляробства. Аб гэтым яскрава сведчаць даныя археалогіі, мовазнаўства і этнаграфіі. Так, пры раскопках паселішчаў таго часу вучонымі знойдзены больш дасканалыя (і па форме і па якасці) земляробчыя прылады — жалезныя аральнікі, сашнікі, сярпы, атаксама прадукты земляробчай працы. У якасці цяглавай сілы ўсё больш і больш выкарыстоўваюцца вол і конь. Новая сістэма земляробства дазваляла больш інтэнсіўна выкарыстоўваць адны і тыя ж кавалкі зямлі, атрымліваць некаторыя лішкі ўраджаю.
Са з‘яўленнем пастаянных палёў земляробства стала страчваць мінулы паўаседлы характар, уласцівы ляднаагнявой сістэме. Сведчаннем таму з’яўляецца характар пасяленняў разглядаемага перыяду: як правіла, яны ўладкоўваліся на берагах рэк і азёр і ў такіх мясцінах, дзе меліся плошчы, прыгодныя для земляробства. Аседлы лад жыцця земляробаў Беларусі VI — VIII стст. пацвярджаюць адпаведныя карты, зробленыя археолагамі і спецыялістаміглебазнаўцамі.
Зразумела, што доўгатэрміновае выкарыстанне адных і тых жа палёў было немагчыма без удасканалення сістэмы земляробства, без ужывання ўгнаенняў. Менавіта ў разглядаемы перыяд пачынае ўкараняцца паравая сістэма земляробства, спачатку ў форме двухполля, а затым і трохполля. У гэтым сэнсе ўсё больш мэтанакіравана спалучаюцца земляробства і жывёлагадоўля (аб каштоўнасці арганічных угнаенняў людзі ўжо добра ведалі).
Археалагічныя раскопкі сведчаць, што на тэрыторыі Беларусі ў VI — VIII стст. высявалі розныя зерневыя культуры. Напрыклад, на гарадзішчы каля вёскі Банцаровічы (Мінскі раён) было знойдзена шмат пасудзін з зернем пшаніцы, • ячменя, аўса, проса, гароха, бабоў, вікі. Першыя знаходкі азімага жыта на тэрыторыі рассялення ўсходніх славян уво48
гуле датуюцца IX ст., а сам гэты факт звязаны з гарадзішчам Свіла Першая, што ў Глыбоцкім раёне Віцебскай вобласці. 3 цягам часу гэта культура стане асноўнай сярод зерневых злакаў на ўсёй тэрыторыі Беларусі (’’жыта” — ад дзеяслова жыць). Яно і сёння карыстаецца павагай як у хлебароба, так і ў спажыўца аржанога хлеба.
Развіццё інтэнсіўных метадаў земляробства абумовіла і новую фазу падзелу працы. Перш за ўсё гэта адбілася на характары падзелу працы. Вучоныя аднадушна сцвярджаюць, што пры пераходзе ад палачнаматыжнага земляробства да ворыўнага асноўныя віды працы ў земляробстве сталі выконвацца галоўным чынам мужчынамі, і чым складаней была земляробчая тэхніка, тым шырэй удзел мужчын у дадзенай галіне гаспадаркі. Мужчыны, як правіла, ускопвалі поле, рабілі загарадзі, ахоўвалі пасевы ад жывёл і птушак. Жанчыны займаліся праполкай пасеваў. Улічваючы, што збор ураджаю патрабаваў сціслых тэрмінаў, аператыўнасці, то ў гэтым цыкле работы прымала ўдзел усё дарослае насельніцтва абшчыны, а таксама дзеціпадлеткі. Ураджай збіралі з дапамогай сярпоў, форма якіх стала больш дасканалай, блізкай да сучаснай.
Але трэба падкрэсліць, што ворыўнае земляробства ў аснове сваёй было менш працаёмкім, чым ляднаагнявое, і яно не патрабавала такіх вялікіх калектыўных работ, як пры першай сістэме. 3 укараненнем ворыўнай сістэмы земляробства з усімі тэхналагічнымі цыкламі па вырошчванні і іншых сельскагаспадарчых культур магласправіцца адна сям’я. Гэта адкрыла магчымасць яе выхаду з родавай абшчыны і складання суседскай (тэрытарыяльнай). 3 гэтага часу сям’я становіцца галоўнай эканамічнай ячэйкай грамадства, што падрывала асновы першабытнага грамадства. Тут жа трэба звярнуць увагу і яшчэ на адну асаблівасць і значэнне падзялення працы ва ўмовах больш інтэнсіўнага земляробства — паступовае вызваленне ад непасрэднага ўдзелу ў сельскагаспадарчых работах знаці, розных рангаў ’’правадыроў”. Да апрацоўкі сваіх зямель яны ўсё шырэй і шырэй прыцягвалі радавых абшчыннікаў, эксплуатуючы сілу іх мускулаў.
Такім чынам, ворыўнае земляробства, з аднога боку, унесла карэнныя змены ў гісторыю сельскай гаспадаркі ўсіх народаў свету, у тым ліку і Беларусі. Яно стала галоўным відам гаспадарчай дзейнасці чалавека, які ў рэшце рэшт атрымаў пастаянную крыніцу ежы — хлеб. Ён і сёння з’яўляецца асноўным відам харчавання, галоўнай меркай
49
дабрабыту і багацця той ці іншай дзяржавы, таго ці іншага народа. 3 другога — ворыўнае земляробства, а разам з ім і жывёлагадоўля былі той эканамічнай асновай для зараджэння новых сацыяльнаэканамічных і палітычных адносін у грамадстве, якія прыходзілі назмену першабытнаму грамадству.
У цеснай сувязі з земляробствам знаходзілася другая галіна сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўля. Абяемесцы і значэнні ў жыцці чалавека вельмі цікава і трапна выказаўся ў свой час выдатны беларускі вучоны Аркадзь Смоліч: ’’Хатнія жывёлы — быццам фабрычныя машыны, якія перарабляюць сыры прадукт — корм у высокакаштоўныя прадукты — малако, сала, масла. Гаспадарка атрымлівае ад скаціны гной, гэтак патрэбны для нашых не вельмі багатых грунтоў... Важна і тое, што пры гадоўлі скаціны чалавек мае занятак круглы год, тады як у земляробстве ён заняты крыху болей за поўгады”.
Аб ролі жывёлагадоўлі ў жыцці гаспадарчай дзейнасці людзей бачна і з таго, што ў старажытнарускай мове слова ’’скот” выкарыстоўвалася таксама і ў значэнні ’’грошы”. Мабільнасць жывёлы прывяла да таго, што скот выступаў фактарам фарміравання раннекласавых адносін. Ён мог выступаць прадметам арэнды, падарункаў і г.д. Наяўнасць жывёлы павялічвала ўладу чалавека, яго аўтарытэт, давала яму магчымасць дыктаваць свае ўмовы іншым і г.д.
Ворыўнае земляробства, аседлы вобраз жыцця — вось асноўныя перадумовы для больш інтэнсіўнага развіцця жывёлагадоўлі. Напрыклад, толькі земляробства магло забяспечыць кармамі такіх хатніх жывёл, як свіння, птушкі. He мог круглы год існаваць на падножным харчы і буйны рагаты скот або козы ці авечкі. Тое ж самае тычыцца і каня, які станавіўся галоўнай цяглавай сілай у земляробстве і важным транспартным сродкам.
КНІГІ ОНЛАЙН
