Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
3) грашовая, на Беларусі яна называлася чыншам і ўплочвалася адпаведна грашыма.
У гарадах развіваліся новыя эканамічныя адносіны, змяняўся стыль і рытм грамадскага жыцця. Узрастала значэнне грошай як усеагульнага эквіваленту, што прымушала феадалаў пераводзіць сялян на грашовую рэнту, а значыць, падрывала самую сутнасць феадальнага ладу і спрыяла развіццю прадпрымальніцтва, таварнаграшовых адносін.
Традыцыйна лічыцца, што ва Усходняй Еўропе станаўленне і развіццё феадальных адносін адбываецца пазней, чым у Заходняй і Цэнтральнай, — з IX ст. Магчыма, з часам новыя даследаванні, асабліва археалагічныя, дазволяць прасунуць рамкі феадальных адносін на нашай зямлі глыбей у старажытнасць.
Гісторыю феадалізму на Беларусі можна падзяліць на тры перыяды:
1) раннефеадальны — IX — першая палова XIII ст.;
2) развіты феадалізм — другая палова XIII — першая палова XVIII ст.;
3) разлажэнне і крызіс феадалізму — другая палова XVII — першая палова XIX ст.
Першы перыяд характарызуецца раздзяленнем сацыяльных функцый паміж абшчыннікамі, якія займаліся сельскагаспадарчай і іншай вытворчай працай, і кіраўнікамі грамадства — ваенным і духоўным саслоўем. Фарміруецца саслоўе землеўладальнікаў і сялянскае саслоўе землекарыстальнікаў. Вызначаецца феадальная рэнта. Сістэма феадальных узаемаадносін замацоўваецца ў раннефеадальных дзяржавах (Полацкае, Тураўскае і іншыя княствы).
Другі перыяд адзначаецца развітымі феадальнымі адносінамі з іх складанай сістэмай супадначаленасці і карпаратыўнасці. Правы феадалаў на зямлю дапаўняюцца правамі на асобу селяніна. Назіраецца ўздым эканомікі і культуры.
Трэці перыяд звязаны з зараджэннем капіталістычных
64
адносін і разлажэннем традыцыйных феадальных эканамічных і грамадскіх парадкаў. Рост гарадоў, таварнаграшовых адносін, фарміраваннеўнутранага рынку — усёгэта падрывала асновы феадалізму, вылучала на першы план камерцыйныя адносіны і неабходнасць зм.яніць грамадскі лад, заснаваны на карпаратыўнасці і прыгоне, спадчыч насці правоў і абавязкаў.
Трэба адзначыць, што феадальныя адносіны на тэрыторыі Беларусі развіваліся ў рэчышчы агульнаеўрапейскага працэсу. Эканоміка і культураў XV — XVI стст. дасягнулі значнага прагрэсу. Размяшчэнне тэрыторыі Беларусі на скрыжаванні еўрапейскіх шляхоў спрыяла эканамічнаму і палітычнаму развіццю, успрыманню заходняга і ўсходняга ўплыву. У гэты час фарміраваўся беларускі этнас.
3.2. Гаспадарчае развіццё княстваў, зямель і гарадоў на тэрыторыі Беларусі ў IX — першай палове ХШ ст.
Як вядома, у раннім жалезным веку (VII ст. да н.э. — VIII ст. н.э.) большую частку тэрыторыі сучаснай Беларусі займалі балцкія плямёны і толькі на поўдні і паўднёвым захадзе знойдзены рэшткі славянскіх паселішчаў. Да канца I тыс. н.э. славяне распаўсюдзіліся амаль па ўсёй тэрыторыі Беларусі. Яны сяліліся ў асноўным па берагах рэк, у той час як у лясах заставаліся ’’астравы” балцкага насельніцтва.
Асноўным заняткам славян было ворнае земляробства. Разлажэнне родаплемянных адносін у славян ішло больш імкліва, чым у балтаў. Аб гэтым сведчаць больш раннія дзяржаўныя ўтварэнні. Усходнія славяне не толькі выцяснялі і вынішчалі балтаў, але і змешваліся з імі, убіраючы элементы культуры, мовы балцкіх народаў. Паступова сла вяне асімілявалі балтаў.
Канец I тыс. н.э. мы можам даследаваць ужо не толькі па археалагічных, але і па пісьмовых крыніцах. Яны сведчаць, што ў VII — IX стст. н.э. на тэрыторыі Беларусі жылі крывічы, дрыгавічы, радзімічы і некаторыя іншыя саюзы плямёнаў, альбо ’’пранароды”, як назваў іх вядомы даследчык старажытнай Беларусі М.Ф.ІІіліпенка.
Узровень маёмаснай дыферэнцыяцыі і сацыяльнай арганізацыі славянскіх пранародаў дасягнуў такога ўзроўню, што яны стварылі раннефеадальныя дзяржавы — княжэнні (або княствы). У сярэдзіне IX ст. крывічыпалачане стварылі самастойнае Полацкае княства — першае дзяржаўнае
5. Зак. 5237. 65
ўтварэнне на тэрыторыі Беларусі. На поўначы Полацкае княства межавала з Ноўгарадскай зямлёй, на ўсходзе — са Смаленскай, на поўдні — з Тураўскай, на захадзе — з землямі балтаў. Полацкае княства займала паўночнаўсходнюю частку сучаснай Беларусі і некаторыя сумежныя тэрыторыі. Паўночная мяжа Тураўскага княства праходзіла ў сярэдняй Беларусі (па лініі Мінск — Заслаўе — Барысаў), усходняя — па Дняпры, на захадзе Тураўскае княства межавала з ятвягамі, на поўдні — з валынянамі. Частка крывічоў аб’ядналася ў Смаленскае княства, якое знаходзілася паза межамі сучаснай Беларусі, за выключэннем раёнаў Мсціслава, Крычава, Оршы.
Археалагічныя знаходкі і вывучэнне летапісаў дазволілі высветліць, што на захадзе сучаснай Беларусі даволі доўга (да ХІП — XIV стст.) пражывалі балцкія і балтаславянскія групы насельніцтва. Працэс асіміляцыі балтаў славянамі тут адбываўся больш павольна. У IX — XI стст. балцкаславянская мяжа праходзіла па лініі Гродна — Ліда — Вілейка — Мядзель — Браслаў.
Сёння ў гістарычнай навуцы спрэчнымі з’яўляюцца пытанні аб тым, ці існавала адзіная Старажытнаруская дзяржава і старажытнаруская народнасць, даякіх належалі і продкі беларусаў. На жаль, гэта пытанне ў сучасных умовах набыло больш палітычны, чым гістарычны характар: прыхільнікі сучаснага аб’яднання ці самастойнага развіцця ўсходніх славян апялююць да мінулага і бачаць у ім адны адзінства, другія — самастойнасць княстваў. Азначаныя пытанні патрабуюць дадатковых навуковых даследаванняў. Трэба таксама падкрэсліць, што ў любым выпадку палітычнае аб’яднанне асобных княстваў не падмацоўвалася рэальнымі эканамічнымі сувязямі і было нетрывалым. Гэта аб’яднанне магло мець форму палітычнага саюза супраць нападаў Візантыі, качэўнікаў і г.д.
Разглядаючы ўзровень эканамічнага развіцця нашых продкаў у IX — першай палове XIII ст., мы ўжо павінны адзначыць дасканалыя па тым часе прылады працы, прагрэсіўныя формы гаспадарання і дастаткова выразныя раннефеадальныя грамадскія адносіны пры захаванні рэшткаў абшчыннага і рабаўладальніцкага ўкладаў.
Земляробства, як гэта і характэрна для перыяду феадалізму, стала асноўнай галіной гаспадаркі не толькі для славян, але і для балтаў, пражываўшых у разглядаемы перыяд на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Прычым на змену падсечнаагнявому, характэрнаму для ранейшых часоў, 66
прыйшло ворнае земляробства. Калі ў сярэдзіне I тыс. н.э. асноўнымі прыладамі земляробаў на тэрыторыі Беларусі былі жалезны тапор, драўляная саха і барана, якімі распрацоўвалі вызваляўшыяся ад лесу ўчасткі пашы, то ў IX — XI стст. ужо часта сустракаецца вялікае лраўлянае рала з жалезным наральнікам (папярэднік плуга). Сярод костак хатніх і дзікіх жывёл, якія засталіся ў паселішчах, археолагі знаходзяць значна менш, чым раней, костак валоў і коней, якіх, відавочна, сталі выкарыстоўваць як цяглавую сілу, а не для харчавання. У летапісах упамінаюцца ўжо азімыя і яравыя пасевы.
Цяжкая праца па расчыстцы лесу, а таксама закінутых пасля выкарыстання і зноў парослых лядзін прывяла да з’яўлення вялікіх плошчаў ворных земляў. Апрацоўка во рыва ўжо не патрабавала працы шматлікіх радавых калектываў, якія толькі і маглі праводзіць работы па вырубцы лясных участкаў, спальванню дрэў і выкарчоўцы пнёў. Асноўныя гаспадарчыя работы маглі ўжо весціся адной сялянскай сям’ёй (адным ’’дымам”, адным "ралам”), якія станавіліся і адзінкамі падаткаабкладання.
Разам з тым на поўдні тэрыторыі Беларусі, у Прыпяцкім Палессі, вялікія забалочаныя прасторы і густыя лясы прымушалі яшчэ доўга весці земляробства ў форме лясной аблогі і ляды (зямля выкарыстоўваецца на працягу некалькіх гадоў, потым апрацоўваецца другі ўчастак, а праз некаторь: час вяртаюцца назад і расчышчаюць зарослую лесам і травой ляду). Невыпадкова аж да XIX ст. на Палессі захоўвалася архаічная сям’я — палескае ’’дворышча”, якая вяла такую гаспадарку.
Акрамя сахі і рала продкі беларусаў выкарыстоўвалі ў сваёй сельскагаспадарчай працы сярпы з насечкаю, якія па форме нагадваюць сучасныя. У IX ст. жалезныя сярпы ў адрозненне ад тых, якія выкарыстоўваліся раней, маюць наваранае стальное лязо, больш буйныя памеры, моцна загнутую рабочую частку і прамую ручку. Драўляныя бароны, граблі, цапы, лапаты, матыкі пры археалагічных раскопках не выяўлены (акрамя жалезных аковак матык і лапат), але іх існаванне пацвярджаюць мініяцюры старажытных летапісаў.
Інтэнсіфікацыя тэхналогіі земляробства была звязана з выкарыстаннем двухполля і нават узнікненнем трохполля. Адно поле засявалася, а другое ў гэты час знаходзілася пад парам альбо адно поле засявалася яравымі, другое — азімымі, трэцяе было пад парам.
67
Найбольш распаўсюджанымі збожжавымі культурамі на тэрыторыі Беларусі былі жыта і пшаніца. Значнае месца займалі ячмень, авёс і проса. Шырока культываваліся бабы, гарох, віка, а таксама алейныя і валакністыя культуры — лён і каноплі.
Акрамя ворыва (раллі) старажытнае насельніцтва Беларусі мела агароды і сады. Вырошчвалі амаль усю і зараз вядомую агародніну і садавіну, акрамя бульбы і таматаў. Шырока былі распаўсюджаны капуста, рэпа, агуркі, буракі, рэдзька, морква і цыбуля. Пісьмовымі і археалагічнымі матэрыяламі зас.ведчана развядзенне яблынь, груш, вішань, сліў.
Сеялі і ўбіралі ўраджай уручную. Малацілі драўлянымі цапамі. Для памолу зерня замест каменных зернацёрак шырока распаўсюдзіліся круглыя каменныя жорны з пясчанікавых парод. Захоўвалася зерне ў спецыяльна прыстасаваных свірнах. Тут жа, у гаспадарках, рабілі крупы. Проса, напрыклад, таўклі ў вялікіх драўляных ступах драўлянымі таўкачамі. Алей выціскалі простымі прэсамі.
Гаспадарка старажытнага селяніна была комплекснай. Яе немагчыма было ўявіць без развіцця жывёлагадоўлі. Вобраз канякарміцеля і сябра быў шырока распаўсюджаны ў фальклоры. He меншае значэнне мела і буйная рагатая жывёла: давала мяса, малако, скуру, рог, косткі, якія шырока выкарыстоўваліся ў гаспадарцы. Валы сталі выкарыстоўвацца і ў якасці цяглавай сілы. Авечкі і козы разводзіліся галоўным чынам дзеля воўны, але выкарыстоўваліся і ў ежу. Шырокае развіццё ў гэты час атрымала свінагадоўля. Ужыванне свініны, напрыклад, было абавязковым у рытуале сустрэчы новага года.
Вельмі важнай галіной гаспадаркі было бортніцтва. Мёд выкарыстоўваўся як салодкая прыправа і як сыравіна для вырабу хмяльнога напою. Бортніцтва давала і воск, які прымяняўся ў розных мэтах, але галоўным чынам для вырабу свечак. На гэтыя патрэбы ён экспартаваўся ў Заходнюю Еўропу.
КНІГІ ОНЛАЙН
