Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
У разглядаемы час на першым месцы па эканамічным значэнні знаходзілася буйная рагатая жывёла. Яна давала чалавеку мяса, малако, скуру, косці, рог і ўсё шырэй і шырэй выкарыстоўвалася як цяглавая сіла. Праўда, суадносіны відаў хатняй жывёлы на тэрыторыі Беларусі былі не аднолькавыя, аб чым сведчаць касцяныя рэшткі, выяўленыя археолагамі пры раскопках многіх паселішчаў, якія адносяцца да VI — VIII стст. Так, на гарадзішчы каля вёскі Чаркасава Аршанскага раёна знойдзена больш за ўсё касцей быка (65 % ад агульнай колькасці рэшткаў усіх відаў хатняй жывёлы, выяўленых пры раскопках); на га50
радзішчы ’’Курган” (Чачэрскі раён) на першым месцы таксама рэшткі быка, але іх удзельная вага тут складае 36 %, а далей ідуць адпаведна рэшткі каня, свінні, авечкі, казы. Вучоныя сцвярджаюць, што статкі буйной рагатай жывёлы былі важнейшым багаццем усходнеславянскай абшчыны ўвогуле і на іх долю прыходзілася каля 50 % усёй хатняй жывёлы, другое месца прыпадае на пагалоў’е свінней, трэцяе — на дробны рагаты скот, чацвёртае — на пагалоў’е коней.
Што тычыцца каня, то яго роля ў гаспадарчай дзейнасці чалавека была выключна вялікай. 3 гэтай жывёлай звязана развіццё ворыўнага земляробства і транспартных сродкаў, асваенне новых тэрыторый і развязванне крывавых войнаў. Шырокае выкарыстанне коней адбывалася амаль да выцяснення іх механічнай цягай ужо ў недалёкім мінулым. Але і сёння гэта жывёла карыстаецца вялікай пашанай цывілізаванага чалавека.
Такім чынам, на мяжы першабытнага і феадальнага грамадстваў жыхары сучаснай тэрыторыі Беларусі даволі паспяхова далучылі да сваёй гісторыі і жыцця тыя асноўныя віды хатніх жывёл, якія і сёння даюць чалавеку самыя неабходныя прадукты харчавання і, што не менш важна, вызначаюць сферу працоўнай дзейнасці для соцень, тысяч і мільёнаў людзей, станоўча ўздзейнічаюць на выхаванне ў чалавека пашаны да прыроды, да ўсяго акружаючага наваколля.
Пэўнае месца ў гаспадарчай дзейнасці жыхароў Беларусі паранейшаму адводзілася паляванню, рыбалоўству і бортніцтву. Пры раскопках гарадзішчаў і паселішчаў археолагамі знойдзены ў вялікай колькасці касцяныя рэшткі дзікіх жывёл: лася, аленя, быка, касулі, мядзведзя, дзікай свінні, зайца, разнастайных птушак. Асноўнымі сродкамі палявання на звера служылі лук і кап’ё. Аб рыбнай лоўлі сведчаць находкі касцей рыбы, а таксама прылады рыбалоўства. Лавілі шчупака, ляшча, плотку, акуня і г.д. Але паляванню, рыбалоўству і бортніцтву належала толькі дапаможная роля ў гаспадарцы насельніцтва пры існуючым значэнні земляробства і жывёлагадоўлі.
Такім чынам, эвалюцыя прылад працы, тэхналогіі земляробства і жывёлагадоўлі вызывала глыбокія перамены ў жыцці людзей і ў грамадскім ладзе, якасны пераход ад родавага ладу да сельскай суседскай абшчыны. Апошняя на доўгі час становіцца арганізацыяй земляробчага насельніцтва.
51
2.2. Вылучэнне рамяства і развіццё гандлёвых адносін
Адна з галоўных сацыяльнаэканамічных прычын вылучэння і развіцця рамяства — рост прадукцыйнасці сельскагаспадарчай працы і прыбавачнага прадукту, што дазваляла пракарміць не звязаную з земляробствам і жывёлагадоўляй пэўную частку насельніцтва. Разам з тым паступальны працэс развіцця гаспадаркі няўхільна дыктаваў усё новыя колькасныя і якасныя патрабаванні да рамесніцкай справы і адначасова павышаў прэстыж яе носьбітаў.
Нагадаем, што з асноўнымі галінамі сельскай гаспадаркі (земляробствам і жывёлагадоўляй) доўгі час непарыўна былі звязаны хатнія промыслы — вытворчасць тых ці іншых вырабаў непасрэдна ў самой гаспадарцы для яе ж унутранага карыстання. Рамяство ж павінна было абслугоўваць перш за ўсё заказчыкаў або рынак. Ім займаюцца асобныя людзі, якія прафесійна валодаюць спецыяльнымі ведамі і навыкамі.
Па археалагічных матэрыялах вучоныя прасачылі заканамернаі ці і асноўныя этапы станаўлення рамяства са старажытнейшых часоў да класаўтварэння. Працэс фарміравання рамяства і яго асаблівасці можна ўмоўна зафіксаваць і прасачыць па наступных паказчыках: развіццё спецыфічнай большменш складанай тэхналогіі; з’яўленне спецыялізаваных майстэрань і іх прасторавае размяшчэнне ў адносінах да іншых пабудоў; характар сыравіннай базы і асаблівасці яе транспарціроўкі; выгляд гатовай прадукцыі і спецыфікаяе выкарыстання; характар абмену; сховішчы гатовых вырабаў і г.д.
Зразумела, што станаўленне рамяства, ход і інтэнсіўнасць гэтага працэсу ў розных відах вытворчасці працякалі парознаму. Неаднолькавым у пэўны гістарычны час быў комплекс рамёстваў не толькі ў розных частках свету, але і ў канкрэтных рэгіёнах, у сельскай мясцовасці і ў пратагарадах.
Менавіта ў VI — VIII стст. на тэрыторыі Беларусі адбываюцца істотныя змены ў развіцці рамяства, пачынаюць адрознівацца матэрыяльныя культуры. Так, археалагічныя матэрыялы сведчаць аб развіцці апрацоўкі дрэва — будаўніцтва жылля, гаспадарчых памяшканняў, выраб бытавога і сельскагаспадарчага інвентару. Гэта пацвярджаюць перш за ўсё знаходкі розных прылад працы і рэшткаў драўляных вырабаў. Напрыклад, паўсюдна на тэрыторыі рэспублікі знойдзены жалезныя сякеры — універсальная прылада для апрацоўкі дрэва. Пры гэтым варта зазначыць, што замесг 52
ранейшых выгнутых сякер з вузкім лязом пачалі ўжывацца прамыя з больш шырокім лязом і адпаведнай драўлянай ручкай. Пры дапамозе жалезнага цясла ў больш шырокім асартыменце сталі вырабляцца выдзеўбаныя, больш працаёмістыя рэчы — карыты, калоды, лодкі. У ліку археалагічных знаходак шмат іншых дрэваапрацоўчых інструментаў (далоты, свярдзёлкі і г.д.) і адпаведных вырабаў. Усё гэта гаворыць аб тым, што жыхары Беларусі ў VI — VIII стст. былі добра знаёмы з многімі відамі апрацоўкі дрэва і больш шырока сталі выкарыстоўваць у гэтай справе жалезныя інструменты.
Іншыя рысы набывала кераміка. У асноўным знікалі формы посуду папярэдняга часу. На змену ім прыйшоў посуд з Sпадобным профілем, посуд з рабром пасярэдзіне, слоікавай формы і міскі. Зніклі і характэрныя для культуры штрыхавой керамікі гліняныя прасліцы. Пры раскопках выяўлены прасліцы без арнаменту і толькі адной формы — звялікімдыяметрамцэнтральнайадтуліны. Верагодна, што ганчарствам сталі займацца найбольш здатныя да гэтай справы, якія ўсё больш і больш працавалі на ’’заказ” і на пэўных умовах.
Жыхары Беларусі ў VI — VIII стст. паранейшаму займаліся вырабам прылад з косці і рога. Жывёлагадоўля і паляванне давалі ў неабмежаванай колькасці адпаведную сыравіну. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што ў разглядаемы час прадметы з косці і рога вырабляліся амаль у кожным доме, але вырабы вызначаліся пэўнымі прафесійнымі ўхіламі. Асобныя майстры выконвалі ’’заказы” элітнай катэгорыі людзей, уключаліся ў абмен з другімі рамеснікамі. Сярод вырабаў з косці і рога найбольш часта сустракаюцца розныя шпількі, грэбні, іголкі, ручкі для нажоў, падвескіамулеты, матыжкіскрэблы, прылады для рамонту рыбалоўных сетак і г.д. Значная ўвага ўдзялялася апрацоўцы скуры і розным вырабам з яе.
Шырока распаўсюджаным заняткам жыхароў Беларусі, як і раней, было прадзенне і ткацтва. Ім, напэўна, займаліся ў кожным доме, бо іншых найдзеных крыніц для забеспячэння сям’і неабходнай вопраткай пакуль яшчэ не было. Валакно для гэтых заняткаў давалі лён, каноплі і часткова крапіва.
Магчыма, першым прафесійным рамяством на тэрыторыі Беларусі стала кавальская справа. Менавіта кавальская справа характарызуецца складанымі працэсамі, якія патрабавалі спецыяльных ведаў і іірактычных звычак, фізічнай загартоўкі і творчай думкі. Першапачаткова праца каваля 53
мела сезонны характар і ажыццяўлялася ў перыяд зацішша ў сельскагаспадарчых работах. Часцей за ўсё яны выконвалі папярэднія заказы абшчыннікаў. 3 цягам часу міжабшчынны падзел значна пашыраў рамкі дзейнасці каваля і рабіў яго занятак больш спецыялізаваным і перспектыўным.
Вобраз жыцця кавалёў быў розным: у адных месцах яны жылі аседла, абслугоўваючы мясцовых заказчыкаў, у другіх выпадках самі хадзілі ў больш аддаленыя паселішчы, прапануючы свае паслугі або гатовыя вырабы на абмен. Нароўні з замежнымі земляробамі і жывёлаводамі, знакамітымі воінамі і нават чараўнікамі яны лічыліся людзьмі асобага рангу. Да месца зазначыць, што адной з мэт войнаў некаторых дзяржаў Заходняй Афрыкі быў захоп кавалёў, якія павінны былі абслугоўваць прадстаўнікоў мясцовай улады, атрымліваючы за гэта значныя прывілеі. Або другі прыклад на карысць прафесіі каваля: нават у раннім сярэднявеччы многія каралі Заходняй і Паўночнай Еўропы займаліся кавальскай справай. Тое ж можна сказаць аб Пятры I.
Фарміраванне і развіццё рамёстваў падрыхтавала глебу для другога буйнога грамадзянскага падзелу працы, што адыграла значную ролю ў прагрэсе вытворчасці. Падзел працы падарваў калектыўны характар вытворчасці і прысваення, на чым грунтавалася першабытнаабшчыннае грамадства, адкрыў для пэўных асоб магчымасць прысваення прыбавачнага прадукту і абмену паміж імі. Усё гэта ў рэшце рэшт прывяло да ўтварэння класаў і дзяржавы.
У гэты час на якасна новую ступень уздымаюцца абмен і гандаль, што было абумоўлена перш за ўсё аб’ектыўнымі прычынамі. У іх ліку можна назваць наступныя: адносна хуткае развіццё земляробства і жывёлагадоўлі, умацаванне аседлага ладу жыцця, павелічэнне шчыльнасці на сельніцтва на ўсёй тэрыторыі, развіццё рамяства, удаска наленне спосабаў палявання і рыбалоўства.
Адной з важнейшых перадумоў абмену і гандлю было зараджэнне гаспадарчай спецыялізацыі асобных рэгіёнаў і нават абшчын, што адбывалася пад уплывам геаграфічных умоў.
Зразумела, што характар абмену і гандлю залежаў ад іх арганізацыі, суб’ектаў абмену (суродзічы ці проста абшчыннікі, супляменнікі ці інапляменнікі), аб’ектаў абмену (ежа, сыравіна, рамесныя вырабы), мэты абмену і г.д..
У якасці абменнага эквіваленту і для рознага роду выплат у розных народаў выкарыстоўваліся найбольш 54
значныя (з іх пункту гледжання) рэчы. Напрыклад, для ўсходніх славян такім эквівалентам служыла часцей за ўсё буйная рагатая жывёла. У народаў Цэнтральнай Еўропы ў якасці ’’грошай” выкарыстоўваліся вырабы з металу, у іншых народаў гэта маглі быць кавалкі тканіны, брускі солі і г.д. 3 цягам часу былі ўведзены іншыя эквіваленты, якія абапіраліся на вагу каштоўных металаў (пераважна серабро, футра, замежныя манеты). Зазначым, што ў перадкласавы перыяд абмен часцей за ўсё праводзіўся без удзелу спецыяльных пасрэднікаў (гандляроў).
КНІГІ ОНЛАЙН
