Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Заканадаўчая ўлада ў воласцяхкняствах належала вечу (народнаму сходу), якое збіралася ў галоўным горадзе для вырашэння найбольш важных і неадкладных пытанняў, прыняцця або змены найбольш значных заканадаўчых па станоў, аб’яўлення вайны ці заключэння міру з суседзямі. Усе жыхары воласцікняства павінны былі падпарадкоўвацца рашэнням веча. У тым ліку і сам князь, які цалкам залежаў ад веча. Права голасу на сходзе мелі ўсе вольныя дарослыя людзі, незалежныя гаспадары. Рашэнні па пытаннях, вынесеных на абмеркаванне веча, прымаліся з улікам думкі большасці прысутных. Гэта вызначалася падняццем рук або адпаведнай рэакцыяй слухачоў на тую ці 59
іншую прапанову, выступленне і г.д. Нярэдка бывалі выпадкі, калі меншасці ’’затыкалі” рот кулаком і гэта лічылася справядлівай, ’’дэмакратычнай” мерай.
3 цягам часу ў тых ці іншых валасцяхкняствах вярхоўная ўлада ў родзе ці племені пераходзіла да агульнага сходу ўзброеных воінаўдружыннікаў. Нярэдка дружыннікі правадыра пераўтвараліся ў прывілеяваную групу пры наяўнасці першабытнай дэмакратыі: іх сход вырашаў пытанні вайны і міру, а драпежніцкія войны станавіліся асноўнай крыніцай іх узбагачэння, па сутнасці прафесіяй. Выдзяленне дружыны — важны этап на шляху да ўтварэння класавага грамадства і ператварэння ўлады князя з родаплемянной у дзяржаўную. Лад, што ўзнік на апошняй стадыі першабытнаабшчыннага ладу, атрымаў назву ’’ваенная дэмакратыя”. Гэты тэрмін, як вядома, увеў амерыканскі гісторык і этнограф Л.Г.Морган (1818 — 1881), які шмат увагі ўдзяляў вывучэнню першабытнага грамадства.
Магчымасць ваеннага грабяжу, па сутнасці хуткага гвалтоўнага адабрання грамадскага прадукту, адкрыла перспектыву адносна лёгкага абагачэння пераможцаў і ўзвышэння іх сацыяльнага статуса. Гэта ў рэшце рэшт прывяло да спецыялізацыі значнай часткі мужчынскага насельніцтва ў ваеннай дзейнасці. У сваю чаргу дадзены працэс выклікаў адпаведную ’’рэакцыю” самых розных абласцей грамадскага жыцця — матэрыяльна тэхнічнай, сацыяльнапалітычнай, інтэлектуальнай, дэмаграфічнай і г.д.
Так, патрэбнасці ваеннай арганізацыі прама і ўскосна ўздзейнічалі на рост металургічнай вытворчасці і вытворчасці ўзбраення, якая была звязана з ёю. Відавочна, што ўжо само па сабе такое ўдасканаленне вяло да паскоранага маёмаснага расслаення грамадства: больш новыя і прагрэсіўныя віды ўзбраення і абсталявання, асабліва абароннага напрамку, былі даступнымі толькі найбольш багатым воінам (аб чым сведчаць археалагічныя матэрыялы).
У сацыяльнаэканамічнай сферы рэгулярны характар войнаў ўмацоўваў пазіцыі ваенных кіраўнікоў, згуртоўваў вакол іх найбольш энергічных, таленавітых у сваёй справе і адданых свайму правадыру воінаў, зрабіўшых вайну вельмі даходным заняткам. Менавіта тут, з аднаго боку, пралягаў адзін з важнейшых шляхоў класаўтварэння і інстытуалізацыі абасобленай ад народа публічнай улады, a з другога — зараджаўся адзін з самых тыповых для перадкласавай і раннекласавай эпохі грамадскіх канфліктаў — 60
канфлікт паміж старой сацыяльнай вярхушкай (радавой і грамадскай па паходжанні) і новай, ваеннай. Сацыяльнаэканамічныя вынікі войнаў, асабліва пераможных, выражаліся перш за ўсё ў захопе трафеяў, новых тэрыторый, новых груп людзей (палонных) і г.д., якія размяркоўваліся і выкарыстоўваліся пераможцамі на свой погляд.
У вобласці этнакультурнай вайна ўносіла змены перш за ўсё ў структуру асноўных этнасацыяльных агульнасцяў. Патрэбнасці абароны выклікалі, з аднаго боку, узбуйненне маштабаў гэтых агульнасцяў (племя, саюз плямёнаў, канфедэрацыя плямёнаў і г.д.), з другога боку, такія ўтварэнні станавіліся першнаперш ваеннымі структурамі, якія адцяснялі на задні план рэшткі радавой арганізацыі. Усё гэта немінуча вяло да ўтварэння ваеннадэмакратычных і ваеннаіерархічных формаў грамадскай арганізацыі.
Да пералічаных вынікаў войнаў у перыяд разлажэння першабытнага грамадства можна аднесці і вынік дэмаграфічны. Гэта перш за ўсё трагедыя многіх і многіх людзей і пакаленняў, драбленне старых супольнасцяў, што суправаджалася больш хуткім разбурэннем традыцыйных кроўнасваяцкіх сувязяў і ўсталяваннем сувязяў тэрытарыяльных, гэта значыць разлажэннем у рэшце рэшт старых сацыяльных структур. Акрамя таго, войны вызывалі перагрупіроўку насельніцтва, нярэдка гвалтоўную, што ў сваю чаргу павялічвала або памяншала яго шчыльнасць і ў сувязі з гэтым пашырала або звужала вытворчыя магчымасці той ці іншай тэрыторыі. Усё гэта, безумоўна, адбівалася і на паскарэнні цэнтралізацыі ўлады і кіравання.
Відавочна, што ўзнікненне і параўнаўча хуткае развіццё ваеннай дэмакратыі як формы кіравання былі найважнейшымі фактарамі разлажэння родаплемяннога грамадства, класа і дзяржаваўтварэння, у пэўнай меры характэрнымі і для айчыннай гісторыі.
Такім чынам, у VI — VIII стст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі ішоў працэс адмірання першабытнага ладу. Развіццё ворыўнага земляробства і жывёлагадоўлі, аддзяленне рамяства ад земляробства, абмен і гандаль, распад радавых сувязяў унутры абшчыны, рост маёмаснай няроўнасці, развіццё прыватнай уласнасці, фарміраванне больш складанага апарату кіравання племянных саюзаў і княжэнняў — усё гэта падрыхтавала сацыяльнаэканамічныя ўмовы для ўзнікнення новага, феадальнага спосабу вытворчасці і адпаведна станаўлення раннефеадальнай дзяржавы, яе народа.
61
Г л а в a 3
СТАНАУЛЕННЕ РАННЕФЕАДАЛЬНАЙ ЭКАНОМІКІ НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ
Ў IX ПЕРПІАЙ ПАЛОВЕ XIII СТ.
3.1. Асноўныя рысы і перыядызацыя феадальнага спосабу вытворчасці
3 канца I стагоддзя н.э. ва ўсходніх славян адбываюцца якасныя змены ў арганізацыі грамадскай вытворчасці і, як і ва ўсёй Еўропе, развіваюцца феадальныя адносіны. Тэрмін ’’феадалізм” (ад лац. feodum — уладанне) быў уведзены ў навуку французскім вучоным Ф.Гізо ў XIX ст. для абазначэння адпаведнага эканамічнага і грамадска палітычнага ладу. Ф.Гізо разглядаў феадальныя адносіны як спалучэнне вярхоўнай і мясцовай улады з землеўладаннем, адзначаў умоўны характар зямельнай уласнасці, васальную іерархію (Фнлософскнй энцнклопеднческнй словарь. М., 1983. С.722). Некаторыя вучоныя разглядаюцьфеадалізмяк заходнееўрапейскі феномен, іншыя, у тым ліку і марксісты, бачаць у ім усеагульную стадыю развіцця чалавечага грамадства — грамадскаэканамічную фармацыю, якая па меры развіцця прадукцыйных сіл прыходзіць на змену рабаўладальніцкаму (або першабытнаабшчыннаму) ладу і папярэднічае капіталістычнаму.
Відавочна, штоўсеабагульняючыятэрміны, якіяхарак тарызуюць развіццё чалавечага грамадства, дастаткова аб страктныя і ўмоўныя. Кожны народ, краіна, кантынент маюць непаўторныя асаблівасці эканамічнага, грамадскага ладу. Але нельга адмовіць і тое, што для земляробчых народаў, калі аграрная вытворчасць стала пануючай, характэрна падабенства асноўных прынцыпаў арганізацыі вытворчасці і грамадства.
У выніку феадалізм можна вызначыць як грамадскапалітычны і эканамічны лад, які існаваў у Еўропе з сярэдзіны I тысячагоддзя н.э. да сярэдзіны XIX ст. (у Расіі) і характарызаваўся:
1) панаваннем аграрнай вытворчасці;
2) спалучэннем права землеўладання з палітычнай уладай і васальнымі абавязкамі;
3) панаваннем іерархіі ваеннага саслоўя;
4) асабістай залежнасцю сялян ад гэтага саслоўя;
5) натуральным характарам гаспадаркі.
Пры феадалізме аграрная вытворчасць — земляробства —
62
становіцца асноўным заняткам да 90 % і больш насельніцтва. Найцяснейіпым чынам з земляробствам звязаны жывёлагадоўля (цяглавая сіла, угнаенне палёў) і падсобныя промыслы (выраб прылад працы). Важнымі напрамкамі гаспадарчай дзейнасці з’яўляюцца таксама паляванне, рыбная лоўля, бортніцтва, выраб прадметаў хатняй гаспадаркі, адзення, абутку. У цэлым працягвае існаваць так званая натуральная гаспадарка, арыентаваная на самазабеспячэнне асноўных патрэб. Развіццё рамяства, гандлю, таварнай гаспадаркі не вызначала, але паступова выклікала разлажэнне феадальных адносін.
Для феадалізму характэрна асабістае і эканамічнае падпарадкаванне сялян землеўладальнікам. Сяляне карысталіся надзелам зямлі, мелі сродкі вытворчасці, але паступова пазбаўляліся права распараджацца сваім надзелам, а потым і сваёй асобай, траплялі пад юрысдыкцыю феадалаў і станавіліся часткай іх маёмасці. На тэрыторыі Беларусі такое становішча сялянства было замацавана ў XVI ст. Запрыгоньванне сялян распаўсюджваецца ў краінах Усходняй і Нэнтральнай Еўропы ва ўмовах росту таварнасці сельскай гаспадаркі, калі буйныя землеўладальнікі праз юрыдычнае права рэалізуюць сваю зацікаўленасць у замацаванні работніка за зямлёй.
Сярод іншых асаблівасцяў феадальнага ладу трэба адзначыць даволі складаную саслоўную іерархію і карпаратыўнасць, спадчыннасць сацыяльнаюрыдычнага статусу са шматлікімі прывілеямі і абавязкамі, якія разглядаліся як маральны кодэкс (служба, падпарадкаванне, заступніцтва былі маральным абавязкам). Багаццетрэба было траціць, яно станавілася знакам прэстыжу, шчодрасці, гасціннасці, гонару феадала. Маёмасць трэба было дарыць, раздаваць прыбліжаным, васалам, якія станавіліся маральна і юрыдычна абавязанымі гаспадару і служылі яму, ахвяраваць царкве.
Матэрыяльная вытворчасць разглядалася неяк самамэта, а як сродак самазабеспячэння, дастойнага існавання. Гандаль і асабліва ліхвярства пераважна асуджаліся. Разам з тым праца разглядалася як занятак ніжэйшых саслоўяў, сродак самаабмежавання, падаўлення грахоўнасці, якая, лічылася, спалучаецца з бяздзейнасцю. Такі погляд распаўсюджваўся рэлігіяй, якая становіцца пры феадалізме ўніверсальным рэгулятарам грамадскага жыцця.
Эканамічныя ўзаемаадносіны сялян з феадаламі рэгуляваліся феадальнай рэнтай, якая выступала ў трох асноўных відах:
1) натуральная, называлася данінаю, потым натуральным аброкам, аддавалася прадуктамі земляробства, паля
63
вання, рыбнай лоўлі, бортніцтва, пераважала падчас станаўлення феадальных адносін;
2) адпрацовачная, ізымалася ў форме паншчыны, будаўнічай, фурманкавай, ахоўнай і іншых павіннасцяў; была асноўнай формай феадальных абавязкаў сялян падчас сталага феадалізму і пачатку яго разлажэння: феадалы імкнуліся павялічыць таварнасць сваёй гаспадаркі, што было выклікана ростам гарадоў і попытам на збожжа, іншую сельскагаспадарчую прадукцыю для гарадскога гандлёварамеснага насельніцтва;
КНІГІ ОНЛАЙН
