Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Зараджэнне дзяржаўнасці надало гандлю новыя якасці і размах: сфарміраваліся шляхі зносін, перш за ўсё па буйных рэках, што станоўча ўплывала на фарміраванне нашых гарадоў як цэнтраў рамяства і гандлю (Полацк, Віцебск, Магілёў і г.д).
На першых стадыях разлажэння першабытнага грамадства існаваў так званы прэстыжны абмен, дзе часцей за ўсё фігурыравалі прадметы, якія не мелі рэальнай спажывецкай вартасці, але якія вызначалі прэстыжнасць іх уладара (у эканамічнай антрапалогіі яны атрымалі назву ’’прымітыўныя каштоўнасці”). Развіццё ворыўнага земляробства, жывёлагадоўлі, хатніх промыслаў і рамяства, ювелірнай справы прывялі да з’яўлення ўласна эканамічнага абмену і гандлю.
Аб развіцці гандлёвых адносін на тэрыторыі Беларусі ў VI —VIII стст. сведчаць манетныя і рэчавыя скарбы. Так, у XIX ст. каля Мінска былі знойдзены рымскія манеты IV ст., а каля вёскі Чырвоны Бор Лагойскага раёна — фрагменты пяці сярэбраных і бронзавых паясоў з эмалевымі аздабленнямі, якія па сваіх тыпалагічных асаблівасцях нагадваюць рымскія культавыя рэчы (Чырвонаборскія скарбы, аднак, захоўваюцца ў музеях Масквы, Вільні і Варшавы, а не Мінска). Знаходкі на землях Міншчыны — яскравае сведчанне існавання абмену або гандлёвых сувязяў нашых продкаў і з больш далёкімі суседзямі. Зразумела, што людзей, якія займаліся пераважна абменнымі і гандлёвымі аперацыямі паміж суседнімі абшчынамі, гэта значыць лакальным абменам — гандлем, было значна больш. Яны ў пэўнай ступені ўдзельнічалі ў пераразмеркаванні прыбавачнага прадукту і тым салзейнічалі хутчэйшаму разлажэнню традыцыйных структур першабытнага грамадства. Тым не менш канстытуіравацца як спецыфічная сацыяльнапрафесійная група насельніцтва гандляры змаглі толькі пасля завяршэння працэсу класаўтварэння і фарміравання дзяржаўнай надбудовы.
55
Гэта стане трэцім буйным грамадскім падзелам працы, дзе галоўнай сацыяльнай асновай будзе купец.
Такім чынам, аддзяленне рамяства ад сельскай гаспадаркі, утварэнне рамеснікамі невялікіх пасяленняў — ”гарадоў” і ’’пагостаў" як асновы будучых гарадоў — аб’ектыўна спрыяла развіццю абмену і гандлю, далейшаму падзелу працы, што яскрава сведчыць аб інтэнсіўным разлажэнні першабытнаабшчыннай эканомікі.
2.3. Узнікненне класавага грамадства. Прычыны і асаблівасці пераходу да феадалізму на тэрыторыі Беларусі
У VI — VIII стст. грамадскае жыццё і гаспадарчая дзейнасць людзей на тэрыторыі Беларусі характарызаваліся перш за ўсё нараджэннем і суіснаваннем шматукладнай эканомікі. У ліку найбольш значных сацыяльнаэканамічных укладаў былі першабытнаабшчынны (стары ўклад), рабаўладальніцкі (новы ўклад, але ён не атрымаў свайго класічнага развіцця) і феадальны (уклад, які толькі зараджаўся). У цеснай сувязі з гэтым працэсам у грамадстве выразна вылучаюцца і адпаведныя слаі насельніцтва: вольныя абшчыннікісяляне, рабы ("нявольнікі”, ”чэлядзь”) і знаць (’’мужы”, ’’лепшыя людзі”, ’’правадыры”). Відавочна, што грамадства са шматукладнай эканомікай і з такой неаднароднай сацыяльнай структурай выходзіла ўжо за межы першабытнаабшчыннай эпохі.
Інтэнсіўны працэс разлажэння родаплемянного ладу назіраўся ва ўсіх напрамках грамадскага і гаспадарчага жыцця. Зразумела, што гэта перш за ўсё праяўлялася ў развіцці сельскай гаспадаркі, усё большым адасабленні рамяства, пашырэнні гандлёваэканамічных сувязяў і маёмаснай дыферэнцыяцыі паміж людзьмі.
Павышэнне эфектыўнасці гаспадарчай дзейнасці няўхільна вяло да ўтварэння пэўных лішкаў прадуктаў — важнейшага фактару стварэння матэрыяльных умоў для развіцця сацыяльнай дыферэнцыяцыі ў грамадстве і класаўтварэння. Аб значным маёмасным расслаенні насельніцтва ў той час сведчаць, напрыклад, выяўленыя грашовыя скарбы. Так, у адным толькі скарбе, што знойдзены каля Полацка ў 1973 г., было каля 8 тыс. арабскіх сярэбраных манет VIII — ІХстст. (сума патых часах вельмі вялікая). Відавочна, што такая колькасць грошай магла 56
быць сабрана не інакш як шляхам эксплуатацыі многіх і многіх соцень людзей. Напэўна, уласнік гэтых грошай меў і іншыя каштоўнасці, напрыклад у выглядзе зямельных угоддзяў, хатняй жывёлы, прылад працы і г.д.
У выніку разлажэння першабытнаабшчыннага грамадства на тэрыторыі Беларусі фарміраваліся элементы рабаўладальніцкага грамадскагаспадарчага ўкладу. Ён, як вядома, характарызуецца ўласнасцю рабаўладальніка на прадметы і сродкі працы і на работніка вытворчасці — раба, праца якога насіла адкрыта прымусовы характар і вызначалася надзвычайна нізкай эфектьіўнасцю.
Асноўнымі крыніцамі рабства былі ператварэнне ў рабоў ваеннапалонных, рознага роду злачынцаў, аднапляменнікаў за нявыплату даўгоў, а таксама гандаль нявольнікамі.
Найбольш ранняе, патрыярхальнае рабства, якое ўзнікла ў час пераходу ад першабытнаабшчыннага ладу да класавага грамадства, было накіравана на задавальненне патрэб патрыярхальнай сям’і (праца па хатняй гаспадарцы, абслугоўванне рабаўладальніка і г.д.). 3 цягам часу рабоў выкарыстоўвалі ў жывёлагадоўлі і значна менш — у земляробстве. Паднявольная праца і поўнае бяспраўе абумоўлівалі нізкую прадукцыйнасць працы раба. У свой час Кірыла Тураўскі пісаў, што гаспадары ’’недабрачынныя да рабоў сваіх і да рабынь, і не даюць ім дастаткова ежы і адзення ... і б’юць не за справу”.
Але трэба падкрэсліць, што пад уздзеяннем шэрага ўнутраных і знешніх фактараў праца рабоў на тэрыторыі Беларусі, як і ўвогуле на тэрыторыі пражывання ўсходніх славян, не знайшла масавага прымянення, не стала асновай вытворчасці. Гэта тлумачыцца наступнымі абставінамі.
Папершае, славянская суседская абшчына з’яўлялася своеасаблівым бар’ерам для развіцця рабаўладання ў шырокіх памерах: тут працяглы час захоўваліся перажыткі родавага ладу. Нягледзячы на тое, што ў абшчыне гаспадарылі ўжо асобныя сем’і, яны ўсё ж заставаліся арганізацыяй эканамічна вельмі спаянай. Менавіта гэта стрымлівала працэс разлажэння абшчыны і ўзмацняла супраціўленне свабодных абшчыннікаў спробам іх закабалення з боку заможнай вярхушкі.
Падругое, пры неразвітасці тагачаснага рынку не мела сэнсу весці буйную рабаўладальніцкую гаспадарку.
Патрэцяе, дасягнуты ўсходнімі славянамі ў VI — VIII стст. узровень развіцця прадукцыйных сіл патрабаваў, каб 57
працаўнік быў хоць крыху зацікаўлены ў эфектыўным выкарыстанні .навейшых прылад працы і ў іх удасканаленні. Гэта ў першую чаргу тычылася земляробства — вядучай галіны гаспадаркі. Тое ж самае можна сказаць і пра рамяство гараджан: абасабленне рамяства, яго дыферэнцыяцыя былі несумяшчальныя з шырокім прымяненнем паднявольнай рабскай працы.
Пачацвёртае, асаблівыя геаграфічныя ўмовы тэрыторыі Беларусі, як і УсходнеЕўрапейскай раўніны ўвогуле, з яе бясконцымі непраходнымі лясамі, забяспечвалі ўцякачам такую надзейную абарону і ўкрыцце, што рабоў немагчыма было 6 утрымаць у няволі нават пры самай жорсткай дысцыпліне. Да таго ж чэлядзін (раб), які ўцякаў ад гаспадара, знаходзіў прытулак у вольных абшчыннікаў.
Упятых, мноства свабодных зямель, працэс іх каланізацыі і гаспадарчага асваення, які толькі яшчэ пачынаўся, непазбежнасць у такіх умовах экстэнсіўнасці агракультуры — усё гэта рабіла нявыгаднай і эканамічна немэтазгоднай эксплуатацыю рабоў і іх вялікую канцэнтрацыю на пэўных тэрыторыях.
I нарэшце, ушостых, пэўную ролю ў гэтым працэсе адыгралі знешнія фактары. Справа ў тым, што ў VI — VIII стст. рабаўладальніцкая сістэма была ўжо даўно пройдзеным этапам у сусветнай гісторыі, а гаспадарчае развіццё Захаду бясспрэчна сведчыла аб эканамічных перавагах феадальнага памесця перад рабаўладальніцкай латыфундыяй.
Такім чынам, у працэсе разлажэння першабытнаабшчыннага ладу ўсходнія славяне перайшлі ад шматукладнага грамадства непасрэдна да феадалізму, мінуючы класічную рабаўладальніцкую эпоху, што з’яўляецца адной з важнейшых асаблівасцяў у гісторыі нашай краіны.
Аб інтэнсіўнасці разлажэння родаплемяннога ладу і зараджэнні феадальных адносін на тэрыторыі Беларусі сведчаць працэс узнікнення шматлікіх племянных саюзаў (княжэнняў) і фарміраванне больш складанага апарату кіравання і гаспадарання.
На жаль, летапісная інфармацыя аб першых саюзах плямён пакуль што вельмі абмежаваная, што не дае падставы для тых ці іншых катэгарычных сцвярджэнняў. Тым не менш на іх аснове даследчыкі робяць захады па навуковым тлумачэнні праблемы. Ёсцьдумка, што дрыгавічы, напрыклад, яшчэ да перасялення на сучасную тэрыторыю Беларусі мелі сваё ’’княжэнне”, бо пад 685 г. у македонскіх дры58
гавічоў, якія, мабыць, з’яўляліся супляменнікамі нашых, упамінаюцца князі. Верагодна, што такія "княжэнні”, a разам з імі і князі, былі да перасялення на беларускія абшары і ў крывічоў і ў радзімічаў, бо ў іншым выпадку ім цяжка было 6 заняць дамініруючае становішча і сярод аўтахтоннага насельніцтва — балтаў, і сярод іншых славянскіх родаў, якія аселі ў межах сучаснай Беларусі.
Яшчэ да заклікання князёўварагаў (першыя летапісныя звесткі аб гэтым адносяцца да 862 г.) на тэрыторыі сучаснай Беларусі пачалі складацца воласцікнясгвы. Гэта яшчэ былі не тыя княствы ў больш познім, феадальным сэнсе слова, але гэта ўжо не што іншае, як пачатак фарміравання дзяржаўна грамадскай і палітычнай арганізацыі нашых продкаў. Дзяржаўная арганізацыя ўзнікае найперш як вынік ускладнення грамадскага жыцця і гаспадаркі і неабходнасці іх рэгулявання. Менавіта ў пачатку VIII ст. узнікае Полацк, які ў хуткім часе стане адным з самых моцных цэнтраў племяннога саюза крывічоў і Полацкага княства.
Воласцікняствы ўзначальваліся князямі, якія былі выхадцамі з мясцовай знаці. Часцей за ўсё гэта — адзін з роданачальнікаў племя, якога вызначалі здольнасці і энергія, альбо найбольш сталы ўзрост і жыццёвы вопыт. Князь меў дружыну, з дапамогай якой ён ажыццяўляў адміністрацыйнае кіраўніцтва, учыняў суд і расправу над парушальнікамі існаваўшага парадку, кантраляваў гандлёвыя шляхі і караваны, якія праходзілі праз яго воласць. Але першаснай задачай князя і яго дружыны з’яўляліся абарона сваёй тэрыторыі ад знешніх ворагаў і ваенныя паходы як на блізкіх, так і на больш далёкіх суседзяў. ’’Ваенны промысел” з цягам часу ператвараўся ў сэнс жыцця і князёў і іх дружыннікаў і адыгрываў важную ролю ў эканоміцы саюзаў плямён.
КНІГІ ОНЛАЙН
