Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
народа пры размеркаванні нацыянальнага даходу зыходзілі з рэшткавага прынцыпу, які павінен быў забяспечыць толькі пражытачны мінімум працоўных. Таму і складалася так, што па матэрыяльным узроўні жыцця насельніцтва мы заўсёды адставалі ад развітых капіталістычных краін у некалькі разоў.
Асноўную частку даходу рабочыя і служачыя атрымлівалі ў якасці заработнай платы. Дынаміка сярэднега давой заработнай платы рабочых і служачых па БССР наступная:
1928 1929 1930 1931 1932 1933 1937 1940
536 683 843 1025 1271 1313 2469 3809,9
Як сведчаць даныя, сярэднегадавая намінальная зарплата ў народнай гаспадарцы Беларусі ўзрасла больш чым у 7 разоў, а сярэднегадавыя тэмпы яе прыросту склалі 16,2 %. У той жа час аналіз паказвае, што ў асобныя гады тэмпы росту зарплаты мяняліся. У 1928 — 1929 гг. яны дасягалі 18,9 %, у 1933 — 1937 гг. панізіліся да 14,2, у 1938 — 1940 гг. узраслі да 15,5 %, і ўсё ж былі меншыя, чым у гады першай пяцігодкі. Аднак рэальная заработная плата працоўных паніжалася. Спажыванне харчовых і прамысловых тавараў было абмежавана. Гэтабылоабумоўленашэрагампрычын. Ажыццяўленне індустрыялізацыі патрабавала значных капіталаўкладанняў, што вымушала Савецкую дзяржаву павялічыць частку нацыянальнага даходу, якая ішла на назапашванне, і скараціць тую, якая ішла на спажыванне. Значная колькасць харчовых тавараў ішла на экспарт для забеспячэння аплаты купляемых за мяжой машын і абсгалявання. Эканамічныя цяжкасці былі звязаны таксама з ажыццяўленнем калектывізацыі сельскай гаспадаркі, прадукцыйнасць якой у рэканструкцыйны перыяд панізілася. Становішча ўскладнялася інтэнсіўным росгам гарадскога насельніцтва і адпаведным павелічэннем у гарадах спажывання харчовых і прамысловых тавараў.
Трэба адзначыць, што к 1930 г. парушылася прапарцыянальнасць таварнай і грашовай масы ў абарачэнні. Грашовая маса ўзрасла на 45 %, а тэмп яе росту больш чым у 2 разы перавысіў тэмп росту прадукцыі прамысловасці, якая выпускала прадметы спажывання, і ў 2,7 раза — рост дзяржаўнакааператыўнага рознічнага тавараабароту.
Уплыў празмернай эмісіі стаў адбівацца на пакупной здольнасці рубля. Спачатку гэта адбілася пераважна на росце цэн калгаснага рынку на харчовыя тавары, а ў далейшым — і на дзяржаўных рознічных цэнах. Пакупная
273
здольнасць рубля ў першым паўгоддзі 1932 г. у цэлым па краіне па агульнагандлёвым індэксе склала 0,40 ад узроўню 1927 — 1928 гг., або знізілася на 60 %.
Каб кампенсаваць гэта ў даходах працоўных і забяспечыць матэрыяльнае стымуляванне працы, павышалася аплата рабочых і служачых, асабліва ў галінах прамысловасці, якія мелі важнае значэнне для выканання праграмы індустрыялізацыі, а таксама ў будаўніцтве. Менавіта гэтымі абставінамі ў значнай меры былі абумоўлены больш высокія тэмпы росту сярэднегадавой заработнай платы ў 1928 1932 гг.
Асабліва хуткімі тэмпамі павышалася заработная плата ў перадавікоў і наватараў вытворчасці вядучых галін прамысловасці: у металапрамысловасці яна павялічылася больш чым на 76 %, у электрапрамысловасці — на 57, у тарфяной — 91, у харчовай —81, у швейнай — амаль на 55 %. У многіх з іх заработак дапаўняўся прэміямі за перавыкананне вытворчых планаў, выплатамі за ўкараненне рацыяналізатарскіх прапаноў і вынаходніцтваў і іншымі грашовымі заахвочваннямі. Іх сярэднямесячная зарплата дасягала ад 500 да 1000 руб. і болып.
Для асобных калектываў і рабочых ствараліся асабліва спрыяльныя ўмовы, якія садзейнічалі павышэнню іх заработнай платы. Напрыклад, да пачатку 1937 г. колькасць рабочыхстаханаўцаў на прадпрыемствах Магілёўшчыны склала 43,1 %, з іх 22 % рабочых былі ўдарнікамі, іх заработная плата складала 500 — 800 руб. у месяц. Так, стаханавец Магілёўскай шаўковай фабрыкі т.Стрыжэўскі ў кастрычніку 1938 г. зарабіў 1495 руб., турбіншчык т.Караткевіч — 1216 руб., слесар т. Карамзін — 1130 руб. На мэблевай фабрыцы ім.Халтурына ў Бабруйску з 450 рабочых 376 да 20й гадавіны Кастрычніка сталі стаханаўцамі. Рэзчык па дрэве — сакратар камітэта камсамола фабрыкі т.Лапценка сістэматычна выконваў норму на 300 — 335 %. Яго дзённы заработак складаў 33 — 34 руб.
Такім чынам, заработная плата стаханаўцаў і ўдарнікаў у 8—10 разоў перабольшвала зарплату звычайных рабочых, што спрыяла раз’яднанню працоўных, параджала негатыўныя адносіны да працы, не садзейнічала павышэнню якасці прадукцыі.
Як вядома, у сацыялістычным грамадстве матэрыяльны дабрабыт працоўных вымяраецца не толькі заработнай платай але і грамадскімі фондамі спажывання, якія выдаткоўваліся дзяржавай на адукацыю, культуру, ахову здароўя і інш. 274
Табліца 12.2. Выплаты і льготы з грамадскіх фондаў спажывання ў БССР
Выплаты 1928 1940
млн руб. | % млн руб. | %
Усяго выплат і льгот 29,3 100,0 1538,0 100,0
3 іх:
адукацыя 6,1 20,8 669,0 43,5
У тым ліку стыпендыі 1,0 3,4 68,0 4,4
Ахова здароўя і фізкультура 6,1 20,8 334,0 21,7
Сацыяльнае забеспячэнне 10,1 34,5 301,0 19,6
У тым ліку пенсіі і
грашовыя дапамогі 9,0 30,7 268,0 17,4
Даныятабл. 12.2 паказваюць, штоаб’ём грамадскіх фондаў спажывання, выкарыстаных у БССРу 1928 — 1940 гг., узрос больш чым у 72 разы. Калі ў 1928 г. у разліку на душу насельніцтва ў рэспубліцы выдаткоўвалася 5,7 руб., тоў 1940 г. — каля 170 руб. Гэта, безумоўна, вельмі малыя выдаткі да невялікай зарплаты рабочых і служачых, але ў афіцыйных і ідэалагічных дакументах бальшавікоў сцвярджалася, што грамадскія фонды спажывання ёсць асноўны сродак камуністычнага размеркавання, які дазволіць у будучым рэалізаваць прынцып: ”Ад кожнага — па здольнасцях, кожнаму — па патрэбнасцях”.
У канцы 20х — пачатку 30х гг. адбывалася натуралізацыя эканамічных адносін. Каб забяспечыць насельніцтва прадуктамі харчавання і прадметамі першай неабходнасці і не дапусціць далейшага падзення рэальнай зарплаты працоўных, была ўведзена картачная сістэма. Нарміраваны водпуск хлеба і бульбы атрымаў распаўсюджанне ў рэспубліцы ўжо з другой паловы 1928 г. У 1929 — 1931 гг. нарміраваны продаж быў распаўсюджаны і на іншыя харчовыя і прамысловыя тавары. У 1931 г. на нарміраваным забеспячэнні ў БССР знаходзілася 538,4 тыс. чалавек, у 1932 — 700тыс.
Картачная сістэма дазволіла забяспечыць мінімум рэальнай зарплаты працоўным горада ва ўмовах абмежаванага спажывання, абумоўленага галоўнай задачай — індустрыялізацыяй краіны.
Для забеспячэння рабочых і служачых, занятых у вытворчасці, харчовымі і прамысловымі таварамі былі створаны закрытыя рабочыя кааператывы (ЗРК). Права на
275
першачарговае забеспячэнне атрымалі ўдарнікі, а таксама рабочыя, якія сістэматычна перавыконвалі вытворчыя заданні. Толькі ў Мінску ў 1932 г. было арганізавана 11 закрытых кааператываў. Гэтыя кааператывы мелі магчымасць рабіць пазапланавыя закупкі сельскагаспадарчай прадукцыі як на рынках, так і ў калгасах, што дазваляла павялічыць продаж рабочым харчовых тавараў. Так, Мінскі ЗРК "Металіст” за 10 месяцаў 1932 г. прадаў амаль на 2 млн руб. селыаспрадуктаў, якія ён змог нарыхтаваць пазапланава. Правядзенне пазапланавых нарыхтовак з’явілася важнай крыніцай дадатковага забеспячэння гарадскога насельніцтва харчамі.
Пры буйных прадпрыемствах праводзілася работа па арганізацыі сеткі сталовых, буфетаў і паляпшэнні абслу гоўвання імі рабочых і служачых. На многіх прадпрыемствах ствараліся аддзелы рабочага забеспячэння (АРЗы), якія займаліся арганізацыяй нарыхтовак харчавання і тым самым садзейнічалі паляпшэнню забеспячэння працоўных.
Шырокае распаўсюджанне атрымалі падсобныя гаспадаркі прадпрыемстваў, калектыўныя і індывідуальныя агароды, якія забяспечвалі насельніцтва мясам, малаком, бульбай і агароднінай. У 1932 г. была створана падсобная гаспадарка на заводзе ’’Асінторф”. Яна мела 66,5 га зямлі, малочную ферму на 48 галоў і свінагадоўчую ферму на 292 галавы, а таксама трусагадоўчыя пункты. Прадукцыя падсобнай гаспадаркі пастаўлялася ў рабочыя сталовыя, ма газіны і ларкі ЗРК.
Колькасць падсобных гаспадарак пры прадпрыемствах рэспублікі хутка павялічвалася. У 1934 г. яны мелі 27 021 га зямлі. На працягу года ад гэтых гаспадарак было атрымана 30 тыс. т бульбы, 15 тыс. т капусты, 13 тыс. т буракоў, 7 тыс. т іншай агародніны. Побач з падсобнымі гаспадаркамі меліся 578 калектыўных агародаў з агульнай плошчай зямлі 7972 га. Акрамя таго, 58 456 сем’яў былі надзелены індывідуальнымі ўчасткамі, што складала 22 % ад агульнай колькасці рабочых сем’яў прамысловых гарадоў. 3 індывідуальных агародаў, меўшых агульную плошчу 6874 га, было атрымана 60 тыс. т бульбы і 10 тыс. т агародніны. 3 аднаго боку, усё гэта некалькі паляпшала забеспячэнне працоўных і іх сем’яў прадуктамі харчавання, а з другога — адмоўна адбівалася на якасных паказчыках вытворчасці, таму што рабочыя імкнуліся шмат часу і сіл аддаваць апрацоўцы сваіх 276
індывідуальных участкаў і агародаў як галоўных сродкаў існавання.
У сувязі з паляпшэннем эканамічнага становішча краіны, ростам вытворчасці сельскагаспадарчых і прамысловых тавараў картачная сістэма стала паступова адмяняцца. Узамен дзеючых раней высокіх камерцыйных і нізкіх нарміраваных рознічных цэн з 1 студзеня 1935 г. устанаўліваліся адзіныя дзяржаўныя рознічныя цэны на хлеб, муку і крупу для ўсіх катэгорый спажыўцоў, гарадскога і сельскага насельніцтва, а з 1 кастрычніка гэтага ж года — на мяса і мясапрадукты, тлушчы, рыбу і рыбапрадукты, цукар і бульбу. Новыя цэны былі вышэй нарміраваных, але значна ніжэй камерцыйных.
У 1937 г. былі зніжаны цэны на нехарчовыя тавары шырокага ўжытку. Аднак ужо ў канцы гэтага года індэкс цэн на нехарчовыя тавары пачынае павышацца, што тлумачыцца абвастрэннем міжнародных абставін і агрэсіўнымі акцыямі нямецкага фашызму ў Еўропе. Звярніце ўвагу на змену ўзроўню цэн дзяржаўнага і кааператыўнага гандлю на важнейшыя тавары народнага спажывання:
1940 г. к 1932 г., %
мясапрадукты 573
рыбапрадукты 380
масла сметанковае 503
малако і малочныя прадукты 223
цукар 326
кандытарскія вырабы 327
тканіны:
баваўняныя 224
шарсцяныя 256
шаўковыя 193
трыкатажныя вырабы 158
панчохі і шкарпэткі 142
абутак:
скураны 233
гумавы 157
мыла гаспадарчае 148
Даныя паказваюць, што ў цэлым за перыяд з 1932 па 1940 г. цэны на асноўныя харчовыя тавары (акрамя хлебных прадуктаў) узраслі ў 2,2 — 5,7 раза, цэны на асноўныя нехарчовыя тавары — прыкладна ў 1,5 — 2,5 раза. Агульнатаварны індэкс у гандлі быў у 2,5 раза вышэй узроўню 1932 г.
КНІГІ ОНЛАЙН
