Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Усё гэта садзейнічала таму, што прадукцыя прамысловасці Беларусі ў 1985 г. павялічылася ў параўнанні з 1970 г. больш чым у 3 разы, у тым ліку вытворчасць сродкаў вытворчасці — у3,3, вытворчасць прадметаў спажывання — у 2,6 раза. Валавы грамадскі прадукт узрос амаль у 2,5 раза, нацыянальны даход — больш чым у 2,5 раза. Гэтыя паказчыкі 363
былі адны з самых высокіх у СССР. Да сфарміраваных у мінулыя гады буйных прамысловых комплексаў — Мінскага, Гомельскага, Магілёўскага, Віцебскага — дадаліся новыя — Гродзенскі, Бабруйскі, Баранавіцкі, Маладзечанскі, Пінскі, Брэсцкі, Мазырскі і інш.
Зладжанасць народнай гаспадаркі ў многім залежыць ад работы транспарта і сувязі. 1970 — 1985 гг. сталі перыядам далейшага развіцця чыгуначнага, аўтамабільнага, трубаправоднага, рачнога і паветранага транспарта. Большая частка перавозак была ажыццёўлена чыгуначным транспартам, на долю якога ў канцы адзінаццатай пяцігодкі прыходзілася 52 % грузаабароту і 40 % перавозкі пасажыраў. Сетка чыгункі на Беларусі склала больш за 5,5 тыс. км, у тым ліку 830 км электрыфікаваных. Больш стала перавозіцца грузаў у кантэйнерах і пакетах, шырэй укаранялася аўтаматыка і тэлемеханіка. Галоўную ролю працягвала адыгрываць чыгунка Маска — Мінск — Брэст. Важнымі з’явіліся таксама чыгункі Бахмач — Гомель — Мінск — Маладзечна — Вільнюс, Ленінград — Мінск, Ленінград — Віцебск — Магілёў — Кіеў, Вільнюс — Баранавічы — Роўна, Гомель — Брэст і інш. Былі электрыфікаваны чыгункі Мінск — Барысаў — Орша, Мінск — Пухавічы, Мінск — Стаўбцы і інш.
Працягваў удасканальвацца гарадскі транспарт. У 70я — першай палове 80х гг. былі здадзены ў эксплуатацыю першая лінія трамвая ў Наваполацку, тралейбусныя лініі ў Брэсце, Віцебску і Бабруйску. У 1984 г. была здадзена ў эксплуатацыю першая чарга Мінскага метрапалітэна.
Палепшылася работа аўтамабільнага транспарта. За 1970 —1985 гг. яго грузаабарот павялічыўся больш чым у 2 разы, а пасажыраў было перавезена больш 6 млрд чалавек.
Грузаабарот і перавозкі пасажыраў рачным і паветраным транспартам рэспублікі за 1970 — 1985 гг. узраслі адпаведна ў 2,5 і 3 разы. У лясной і сельскай гаспадарках усё часцей стала выкарыстоўвацца авіяцыя, дзе аб’ём авіяхімічных работ павялічыўся з 1,8 млн га ў 1970 г. да 5,8 млн га ў 1985 г. У гэтыя гады авіясувязь была ўстаноўлена з большасцю буйных гарадоў СССР, з усімі абласнымі цэнтрамі Беларусі і большай часткай раённых цэнтраў. Аднак разам з агульным павелічэннем пасажыраабароту на паветраным транспарце ў параўнанні з папярэднім перыядам па прычыне частых аварый, нізкага ўзроўню абслугоўвання, высокіх цэн намецілася тэндэнцыя скарачэння перавозак пасажыраў. Калі ў 1975 г. авіятранспартам рэспублікі было адпраўлена 2 млн чалавек, то ў 1985 г. — 1,8 млн.
364
У 70я — першай палове 80х гг. развіваўся самы малады і самы эканамічны від транспарта — трубаправодны. Увайшлі ў строй газаправод Таржок — Івацэвічы, шэраг нафтаправодаў, па якіх паступалі бензін і дызельнае паліва. Агульная працягласць трубаправоднага транспарта Беларусі з 2 тыс. км у 1970 г. узрасла амаль да 3 тыс. км у 1985 г.
Пашырылася сетка тэлефоннай і радыёсувязі, а таксама тэлебачання. Калі ў 1970 г. натэрыторыі Беларусі працавала 3735 прадпрыемстаў пошты, тэлеграфа і тэлефона, то ў 1985 г. іх налічвалася ўжо 4468. Сума паслуг прадпрыемстваў сувязі ўзрасла з 121,8 млн руб. у 1970 г. да 297,8 млн руб. у 1985 г. Колькасць радыёкропак павялічылася ў 2,2 раза і склала 9,8 млн. Колькасць радыёпрыемнікаў у насельніцтва рэспублікі з 1400 тыс. у 1970 г. павялічылася да 2617 тыс. у 1985 г., а тэлевізараў — з 1111 тыс. у 1970 г. да 2632 тыс. у 1985 г. Радыёсувязь і тэлебачанне ўсё шырэй сталі выкарыстоўвацца ў прамысловасці і навучальных установах. Буйны шаг наперад быў зроблены ў тэлефанізацыі вёскі, дзе колькасць тэлефонаў з 52,7 тыс. у 1970 г. узрасла да 238,2 тыс. у 1985 г. У 1974 г. на ўсёй тэрыторыі Беларусі ажыццяўляўся прыём тэлевізійных перадач з Масквы і Мінска.
У гады дзевятай, дзесятай і адзінаццатай пяцігодак даволі стабільнай заставалася фінансавая сістэма. У дзяржаўным бюджэце Беларускай ССР даходы ўзраслі з 3,5 млрд руб. у 1970 г. да 8,1 млрд руб. у 1985 г., а расходы — з 3,3 млрд руб. у 1970 г. да 767 млрд руб. у 1985 г. Гэта азначала, што ў тыя гады даходная частка бюджэту перавышала расходную.
Менавіта гэтыя фактары і выстаўляліся на пярэдні план нашымі статыстыкай і прапагандай, якія малявалі ў той час натхняльную карціну вялікіх поспехаў і дасягненняў.
Поспехі і дасягненні сапраўды былі. Але відавочна і тое, што эканоміка Беларусі, як і ўсяго СССР, страціла былы дынамізм. У той час, калі развіццё вядучых капіталістычных краін вызначала навуковатэхнічная рэвалюцыя, у прамысловасці СССР к пачатку 80х гг. былі аўтаматызаваны ці комплексна механізаваны толька 10 — 15 % прадпрыемстваў. Механізаванай працай былі заняты менш 15 % рабочых. Удзельная вага ручной працы ў прамысловасці складала 35 — 40 %, у будаўніцтве — 50 — 55, у сельскай гаспадарцы — 60 70 %.
Рэзка знізіліся тэмпы эканамічнага росту. Так, калі сярэднегадавыя тэмпы прыросту нацыянальнага даходу Беларускай ССР у гады дзевятай пяцігодкі складалі 8,3 %, тоў гады адзінаццатай пяцігодкі — ужо толькі 5,6, прадук365
цыі прамысловасці — 10,4 і 5,4, прадукцыйнасці працы — адпаведна 7,4 і 5,3 % (дадатак 13).
3 трыбун партыйных з’ездаў гучалі заклікі да ’’эканомнай эканомікі”, да ’’эфектыўнасці і якасці”, да ’’інтэнсіфікацыі”, але гаспадарчая практыка ішла па шляху выкарыстання экстэнсіўных фактараў. Эканамічныя праекты стагоддзя — БАМ, засваенне Заходняй Сібіры, паварот паўночных рэк на поўдзень рэкламаваліся афіцыйнай прапагандай як доказы эканамічнай магутнасці СССР.
Акрамя далейшага выкарыстання экстэнсіўных фактараў эканамічны рост у 70я гг. быў забяспечаны і за кошт рэзкага павышэння — у 10 і больш разоў сусветных цэнаў на нафту. У выніку гэтага СССР атрымаў каля 180 млрд так званых ’’нафтадолараў”, што дазволіла змягчыць шмат негатыўных момантаў у развіцці народнай гаспадаркі і сацыяльнай сферы. Але, накіраваныя на праяданне, гэтыя мільярды долараў не вырашылі ні праблем тэхнічнага пераўзбраення вытворчасці, ні радыкальнага паляпшэння ўмоў жыцця.
У 1979 г. былі зроблены захады аб паляпшэнні сітуацыі і ўдасканаленні механізма планавання, стымулявання і кіравання. Але ў пастанове ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР ”Аб паляпшэнні планавання і ўзмацненні ўздзеяння гаспадарчага механізма на павышэнне эфектыўнасці вытворчасці і якасці працы” новым было толькі ўвядзенне нарматываў, якімі павінны былі кіравацца прадпрыемствы. Гэтыя строга вызначаныя нарматывы і правілы ахоплівалі ўсю вытворчую, фінансавую і камерцыйную дзейнасць прадпрыемстваў, што было выходзячай за рамкі разумнага глабальнай стандартыфікацыяй кіравання прадпрыемствамі. I такіх вытворчых і фінансавых правіл было вялікае мноства, сярод якіх былі, у прыватнасці, нарматывы запасаў па відах сыравіны і яе выкарыстання на адзінку прадукцыі, расходу энергіі, выдаткаў працоўнай сілы, зарплаты на адзінку прадукцыі, нарматыўна чыстай прадукцыі і г.д. Акрамя таго, на прадукцыю ўводзілася дзве цаны — звычайная і нарматыўная, што адразу выклікала вялікую путаніцу. Такім чынам, і гэтая шырока разрэкламаваная ў свой час пастанова пакідала старую дырэктыўную сістэму кіравання недатыкальнай і арыентаванай толькі на частковыя змены ў гаспадарчым механізме.
Зніжэнне тэмпаў росту нацыянальнага даходу, прадукцыі прамысловасці і прадукцыйнасці працы сведчыла аб тым, што ў эканоміцы СССР, у тым ліку і Беларусі, склаўся 366
механізм тармажэння. Асноўнымі прычынамі яго ўзнікнення сталі, на нашу думку, наступныя.
1. Існуючы гаспадарчы механізм з манаполіяй дзяржаўнай уласнасці, дырэктыўнымі метадамі кіравання, цэнтралізаванымі планаваннем і размеркаваннем прадукцыі, жорсткай рэгламентацыяй дзейнасці прадпрыемстваў, асновы якога былі закладзены яшчэ ў гады першых пяцігодак і які захаваўся амаль без змен да канца 80х гг., стаў архаічным і ператвараўся ў тормаз на шляху развіцця прадукцыйных сіл.
2. Вытворчыя адносіны не толькі адсталі ад развіцця прадукцыйных сіл, але і поўнасцю сябе вычарпалі. Адбылося адчужэнне працаўніка ад сродкаў вытворчасці, працы і размеркавання вынікаў гэтай працы. Да дзяржаўнай уласнасці адносіліся як да чужой, што знайшло сваё адлюстраваннеў распыленні капіталаўкладанняў, вялікай колькасці нерэнтабельных прадпрыемстваў, марнатраўстве прыродных багаццяў, масавым раскраданні дзяржаўнай маёмасці.
3. Негатыўны ўплыў на эканоміку сталі аказваць палітычныя адносіны. Адсутнасць плюралізму думак, бюракратызацыя палітычнага жыцця, прымат палітыкі над эканомікай, сканцэнтраванне ўлады ў руках крайне вузкай і некампетэнтнай групы з вышэйшых партыйных і дзяр жаўных чыноўнікаў, паглыбленне сацыяльнай несправядлівасці падрывалі духоўныя ідэалы грамадства. Акрамя таго, абмежаванасць сацыяльнай абароны, палітычныя праследаванні, навязваннезверхусвайгоразумення ідэалаў шчасця і свабоды, падбор і расстаноўка кадраў не па іх здольнасцях, а па анкетных даных, ступені іх угодлівасці, зручнасці, аддадзенасці начальству павялічвалі палітычную і сацыяльную пасіўнасць грамадзян і іх абыя кавасць.
4. Аднак, і ў гэтым нельга не пагадзіцца з думкамі некаторых навукоўцаў, асноўнай прычынай з’яўлення механізма тармажэння стала нежаданне палітычнага кіраўніцтва краіны праводзіць радыкальнае рэфармаванне формаў і метадаў гаспадарання, якія б садзейнічалі высокай працоўнай актыўнасці і развіццю прадпрымальніцтва як нармальных і істотных нормаў паводзін (Лемешевскнй Й.М. Экономнческое самоуправленне. Мн., 1992. С. 8).
Такі гаспадарчы механізм прыводзіў да таго, што задачы эканамічнага і сацыяльнага развіцця вырашаліся пераважна на экстэнсіўнай аснове, за кошт новага будаўніцтва, 367
дадатковага прыцягнення матэрыяльных і працоўных рэсурсаў. Для большасці эканамістаў і гаспадарнікаў галоўнае заключалася ў тым, як бы больш укласці ў той ці іншы тавар сыравіны і матэрыялаў, працоўнага часу і даражэй прадаць яго. У гэтых умовах народная гаспадарка несла вялікія страты, недаатрымлівала прадукцыі на многія мільярды рублей.
Існуючая сістэма гаспадарання не ўспрымала любыя спробы ажывіць эканоміку і па сутнасці супрацьдзейнічала ўкараненню дасягненняў навуковатэхнічнай рэвалюцыі ў народную гаспадарку. Тэрмін засваення і выпуску новай прадукцыі расцягваўся на дзесяцігоддзі, і распрацоўкі савецкіх, у тым ліку і беларускіх, інжынераў і навукоўцаў хутчэй укараняліся за мяжой, чым у нашай краіне.
КНІГІ ОНЛАЙН
