Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Крызіснае становішча ў сельскай гаспадарцы прывяло да абвастрэння харчовай праблемы. Спробы яе вырашэння шля372
хам імпарту не далі жаданых вынікаў. За 1970 — 1987 гг. у Савецкім Саюзе імпартныя закупкі мяса і мясапрадуктаў узраслі ў 5,2 раза, рыбы і рыбапрадуктаў — у 12,4, алею — у 12,8, збожжа — у 13,8, масла сметанковага — у 18,3 раза. Агульны кошт імпарту прадуктаў харчавання і сыравіны для іх вытворчасці павялічыўся ў 6 разоў і дасягнуў 10 млрд руб. (у цэнах таго часу). Аднак і гэта прадукцыя, купленая за мяжой, не ўся даходзіла да спажыўца. Толькі за адзін 1985 г. страты імпартных тавараў на транспарце перавысілі 90 млн руб. імпартныя закупкі не маглі і не вырашалі харчовай праблемы, яны садзейнічалі толькі росту дзяржаўнай запазычанасці і значнаму памяншэнню прыродных запасаў краіны.
У надзеі павысіць эфектыўнасць сельскай гаспадаркі быў распачаты шэраг мер па ўмацаванні сувязі сельскай гаспадаркі з галінамі па вытворчасці прадуктаў харчавання. Пачынаючы з 1977 г. сталі стварацца вытворчыя аб’яднанні, куды ўключаліся калгасы, саўгасы, прадпрыемствы харчовай прамысловасці, навуковадаследчыя лабараторыі. Такія аб’яднанні былі закліканы павысіць спецыялізацыю ў вытворчасці прадуктаў харчавання і павялічыць перапрацоўку сельскагаспадарчай прадукцыі.
У маі 1982 г. сумнае становішча ў аграрным сектары патрабавала прыняцця больш радыкальных мер, сярод якіх былі ўтварэнне Аграрнапрамысловага комплексу (АПК) СССР і прыняцце Харчовай праграмы СССР на перыяд да 1990 года. Стварэнне АПК мела на ўвазе аб’яднанне ў рэгіянальныя аграрнапрамысловыя комплексы размешчаныя на адной тэрыторыі калгасы, саўгасы, машынабудаўнічыя і хімічныя вытворчасці, якія перапрацоўвалі сельскагаспадарчую прадукцыю. На тэрыторыі нашай рэспублікі быў створаны АПК пад назвай ’’Белаграпрам”.
Аднак і стварэнне аграрнапрамысловых комплексаў сябе не апраўдала, яны засталіся адміністрацыйным аб’яднаннем, не сталі жыццяздольным эканамічным арганізмам.
Што датычыцца Харчовай праграмы СССР на перыяд да 1990 г., то яе асноўнай мэтай было дабіцца ўмагчыма кароткі тэрмін устойлівага забеспячэння насельніцтва краіны ўсімі відамі харчовых прадуктаў і істотна палепшыць структуру харчавання савецкіх людзей за лік найбольш каштоўных прадуктаў. Але і гэта праграма несла на сабе сляды застою і палавінчатасці. Яна не закранала інтарэсаў сялянства, не планавала карэннай перабудовы гаспадарчага механізма на вёсцы. К сярэдзіне 80х гг. праблема забеспячэння насельніцтва СССР, у тым ліку і
373
Беларусі, прадуктамі харчавання настолькі абвастрылася, што практычна паўсюдна было ўведзена нарміраванае забеспячэнне па шэрагу прадуктаў, зноў з’явіліся карткі.
Такім чынам аграрная палітыка, якую праводзіла ў той час палітычнае кіраўніцтва СССР на чале з Л.І.Брэжневым, кансервавала старыя гаспадарчыя структуры шляхам вялікіх фінансавых ін’екцый у аграрны сектар эканомікі. Гэтая палітыка не змагла вырашыць дзвюх глыбінных праблем сельскай гаспадаркі — адчужэнне селяніна ад зямлі і вынікаў сваёй працы. Аграрная палітыка і ў 1981 — 1985 гг. была, як і ў мінулым, накіравана на максімальнае адыманне прыбавачнага прадукту і садзейнічала толькі росту затрат і марнатраўству. Калі ў пачатку 50 х гг. сельская гаспадарка СССР знаходзілася ў вельмі цяжкім становішчы, але затраты на яе былі мінімальнымі, то ў пачатку 80х гг. у яе стане мала што змянілася, але затраты ўзраслі ў шмат разоў.
17.3. Узмацненне цяжкасцяў у вырашэнні сацыяльных задач. Неабходнасць радыкальных перамен
Экстэнсіўны характар развіцця савецкай эканомікі, нарастанне эканамічных цяжкасцяў, далейшая канцэнтрацыя сродкаў у цяжкай і ваеннай прамысловасці абмяжоўвалі магчымасці вырашэння сацыяльных задач.
Нельга сказаць, што ў разглядаемы перыяд нічога не рабілася па іх вырашэнні. У 70я гг. у вытворчых галінах народнай гаспадаркі былі ўстаноўлены новыя стаўкі і аклады. У выніку заработная плата рабочых і служачых павысілася на 63 % і склала 173 руб. у месяц (па СССР — 190 руб.), аплата працы калгаснікаў — больш чым у 2,7 раза і склала 154 руб. (па СССР —153 руб.).
Было некалькі палепшана забеспячэнне насельніцтва выплатамі і льготамі за кошт грамадскіх фондаў спажывання. Яны выраслі амаль у 2,5 раза і ў 1985 г. склалі 5 млрд руб. Значная іх частка ішла на выплату пенсій, дапамогі і стыпендый, атрыманне бясплатнай адукацыі, развіццё аховы здароўя, культурнага і бытавога абслугоўвання. Так, былі павышаны мінімальныя размеры пенсій рабочых і служачых. 3 1966 г. уведзена пенсійнае забеспячэнне калгаснікаў. У 1971 г. для іх быў устаноўлены такі ж парадак вылічэння, як і для рабочых і служачых. У 1980 г. адбылося новае павышэнне пенсій, 374
прадастаўлена права на пенсію былым членам калгасаў, якія мелі змешаны стаж працы як у калгасе, так і на дзяржаўных прадпрыемствах і ва ўстановах. Быў павялічаны круг работнікаў, якім поўнасцю ці часткова выплачвалася ў час працы пенсія па старасці, і ўведзены надбаўкі да пенсіі за працу пасля дасягнення пенсійнага ўзросту. У 1972 — 1974 гг. былі павялічаны размеры пенсіі інвалідам вайны і працы ў сярэднім на 33 %. Адначасова на 20 % павысіліся пенсіі сем’ям, якія страцілі карміцеля.
У 1975 г. былі ўведзены дадатковыя льготы інвалідам Вялікай Айчыннай вайны і сем’ям загінуўшых ваеннаслужачых, устаноўлена 100%ная аплата па цяжарнасці і родах усім працуючым жанчынам незалежна ад іх працоўнага стажу, а таксама павялічана колькасць аплачваемых дзён па догляду за хворым дзіцём. У другой палове 70х гг. была павялічана дапамога інвалідам з маленства I і II груп, палепшаны матэрыяльнабытавыя ўмовы ўдзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны і г.д. Многа было зроблена па паляпшэнні жыллёвых умоў насельніцтва. Толькі за гады адзінаццатай пяцігодкі наваселле справілі 2024 тыс. чалавек, або кожны пяты жыхар рэспублікі.
Рост грашовых даходаў насельніцтва садзейнічаў павелічэнню яго пакупной здольнасці. Рознічны тавараабарот у 1985 г. у параўнанні з 1970 г. павялічыўся больш чым у 2 разы і склаў звыш 12 млрд руб. Пры гэтым разам з канцэнтрацыяй гандлю, стварэннем буйных універсальных і спецыялізаваных магазінаў, камбінатаў харчавання, гандлёвых цэнтраў у мікрараёнах гарадоў і раённых цэнтрах разгортвалася сетка невялікіх гандлёвык кропак.
Пашырыліся знешнеэканамічныя сувязі Беларусі з замежнымі краінамі. У аб’ёме агульнасаюзнага знешнеэканамічнага абароту рэспубліка займала трэцяе месца пасля Расіі і Украіны. У савецкай экспаргнай вытворчасці ўдзельнічала звыш 300 беларускіх прадпрыемстваў. Звыш тысячы назваў вырабаў з іх маркай экспартавалася больш чым у 100 краін свету. Добрай славай карысталася прадукцыя МТЗ, МАЗа, Ваўкавыскагазаводаліцейнагаабсталявання, Бабруйскага машынабудаўнічага завода, Магілёўскага завода ’’Строммашына”, Лідскага завода электравырабаў, шклозаводаў ’’Нёман” і імя Ф.Э.Дзяржынскага, вытворчага аб’яднання ”Луч”, Мінскага камвольнага камбіната і інш.
Такім чынам, калі меркаваць па прыведзеных фактах, то атрымліваецца быццам бы спрыяльная карціна. Ila375
Табліца <7.2. Сярэднегадавыя тэмпы прыросту, %
376
высіліся намінальныя даходы працаўнікоў, павялічыліся іх пакупніцкія магчымасці, узрос тавараабарот унутранага і знешняга гандлю.
Аднак трэба адзначыць, што доля сродкаў на сацыяльныя патрэбы насельніцтва няўхільна зніжалася, тэмпы сацыяльнага развіцця замаруджваліся. Аб гэтым можна меркаваць па паказчыках табл. 17.2.
Відавочна, што рост агульных намінальных даходаў не адлюстроўваў сапраўднага становішча спраў, бо рэальная (фактычная) зарплата не павышалася, а зніжалася. Зніжалася і доля фонду зарплаты ў нацыянальным даходзе. Так, у 1985 г. доля фонду зарплаты ў нацыянальным даходзе СССР, які быў створаны ў прамысловасці, склала толькі 36,5 %, у той час як у ЗША — 64, а ў краінах Заходняй Еўропы — 60 — 80 %.
Інфляцыйныя тэндэнцыі ў эканоміцы актыўна праявіліся на рубяжы 80х гг. На працягу дзесятай і адзінаццатай пяцігодак былі істотна павышаны рознічныя цэны не толькі на шэраг прэстыжных тавараў (ювелірныя вырабы, хрусталь, дываны і інш.), але і на многія тавары масавага попыту (мэбля, некаторыя швейныя вырабы, шарсцяныя хусткі, бензін, будаўнічыя матэрыялы, многія гаспадарчыя тавары, кандытарскія вырабы і інш.). Акрамя таго, узраслі тарыфы на паслугі сувязі, бытавыя і іншыя камунальныя паслугі.
Нягледзячы на павышэнне цэн на некаторыя тавары і паслугі, у канцы 70х — пачатку 80х гг. узрос агульны дэфіцыт прадметаў спажывання. Павелічэнне грашовых даходаў ва ўмовах зніжэння тэмпаў эканамічнага развіцця прывяло да павелічэння грашовай масы, рост якой стаў апярэджваць вытворчасць тавараў. Гэтаму садзейнічала падцягванне акладаў нізкааплатных слаёў насельніцтва да акладаў сярэднеаплатных. Паступова нарастала незбалансаванасць рынку. Па ўзроўні спажывання СССР у 1985 г. займаў толькі 77е месца ў свеце.
Але паранейшаму працягвалася старая палітыка: раслі ўкладанні ў цяжкую і абаронную прамысловасць, a прамысловасць групы Б усё больш адставала ад узрастаючых патрэб насельніцтва. Калі ў гады восьмай пяцігодкі сярэднегадавыя тэмпы вытворчасці прадметаў спажывання ў рэспубліцы склалі 11,5 %, то ў гады адзінаццатай яны зменшыліся да 5,2 %. Усё большая колькасць тавараў станавілася дэфіцытам. У той час многія віды прадукцыі зза нізкай якасці не знаходзілі пакупнікоў і на
377
копліваліся на складах і базах, у выніку чаго на руках у насельніцтва хутка стаў павялічвацца астатак незрасходаваных грошай. Што датычыць знешняга гандлю, то ўсе эканамічныя сувязі рэспублікі ажыццяўляліся агульнасаюзнымі знешнегандлёвымі органамі. Самастойнага выхаду на сусветны рынак Беларусь не мела. Беларускія прадпрыемствы былі мала зацікаўлены ў павышэнні якасці сваёй прадукцыі. He садзейнічала павышэнню якасці прадукцыі і ўраўняльная тэндэнцыя ў аплаце працы. Упарадкаванне яе аплаты, павышэнне тарыфных ставак і службовых акладаў, якія праводзіліся ў 70я — першай палове 80х гг., увязваліся з павышэннем прадукцыйнасці працы, яе канчатковымі вынікамі і датычылі галоўным чынам малазабяспечаных работнікаў. Нярэдка ўшчамляліся ў аплаце высокакваліфікаваныя кадры. Такая палітыка вяла за зніжэння інтарэсаў да высокапрадукцыйнай, кваліфікаванай працы, да ведаў. Аслабла вытворчая дысцыпліна, узраслі прыпіскі, ашуканства. Узяў верх настрой рвацтва, крадзяжу, хабарніцтва. Пачала ўзрастаць сацыяльная дыферэнцыяцыя, заснаваная не на працоўным укладзе, а на ступені доступу да дэфіцыту. Яна павялічвалася нарастаннем розных прывілеяў для некаторых катэгорый партыйнадзяржаўнага апарату, што яшчэ больш абвастрала сацыяльную напружанасць у грамадстве.
КНІГІ ОНЛАЙН
