Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
У цэлым трэба падкрэсліць, што падзенне вытворчасці прамысловай і сельскагаспадарчай прадукцыі ў значнай ступені абумоўлена пераходнымі працэсамі да прынцыпова новай сістэмы гаспадарання, неабходнасцю структурнай перабудовы народнай гаспадаркі, устанаўлення новых гаспадарчых сувязяў. Адной з прычын стала і тое, што былы ўрад рэспублікі не меў прадуманай праграмы рэфармавання эканомікі, пастаянна зацягваў вырашэнне прынцыповых рыначных пытанняў, праводзіў палітыку псеўдаабароны насельніцтва з накапленнем матэрыялу для сацыяльнага выбуху ў будучым.
За 1991 — 1994 гг. рэзка знізіліся даходы насельніцтва Беларусі. Галоўная прычына — абвальны рост цэн на прадукты харчавання, тавары першай неабходнасці і паслугі. За 1992 —1994 гг. з улікам дэнамінацыі ў жніўні 1994 г. хлеб жытні падаражэў прыкладна ў 3 тыс. разоў, хлеб пшанічны — у 6, мясапрадукты у 10, цукар — у 5, масла сметанковае у 5, алей — больш чым у 10, праезд у гарадскім транспарце — у 10 тыс. разоў. Намінальныя грашовыя даходы на сельніцтва не паспявалі за расходамі. Толькі ў адным 1993 г. намінальныя грашовыя даходы насельніцтва рэспублікі ў параўнанні з 1992 г. узраслі ў 13 разоў, а расходы — у 20. Нягледзячы на павышэнне намінальнай зарплаты, яе рэальны ўзровень няўхільна зніжаўся. Толькі ў 1993 г. рэальная зарплата знізілася болей чым на 36 %. У цэлым за апошнія трыгады — 1992 — 1994 гг. рэальная зарплата па прычыне інфляцыі ўпала больш чым у 4 разы і склала да ўзроўню снежня 1991 г. толькі 24,8 % (дадатак 17).
У 1994 г. за рысай мінімальнага спажывецкага бюджэту, які пачаў набліжацца да 400 тыс. руб. у месяц, апынулася больш 60 % насельніцтва рэспублікі. Упершыню за час 26. Зак. 5237. 401
пераходу Рэспублікі Беларусь да рыначных адносін сярэдняя зарплата ў народнай гаспадарцы стала ніжэй мінімальнага спажывецкага бюджэту. Яна ўжо не забяспечвае ўтрыманне працаўніка і членаў яго сям’і, не выконвае ролю галоўнага матыва да працы, бо не садзейнічае ўзнаўленню неабходных жыццёвых сіл і здольнасцяў да працы.
У 1991 — 1994 гг. працягвала нарастаць унутраная і знешняя запазычанасць нашай дзяржавы. Калі афіцыйная ўнутраная запазычанасць з’яўляецца адносна невялікай і складае ўсяго 511 млрд руб., то крэдытная запазычанасць урада рэспублікі толькі за 1994 г. узрасла амаль у 5 разоў і склала 1,8 трлн руб.
Прынцыповай праблемай, якая пагражае эканамічнай бяспецы Беларусі, з’яўляецца бесперапынна нарастаючая знешняя запазычанасць рэспублікі. Афіцыйная знешняя запазычанасць за апошнія тры гады ўзрасла амаль у 3 разы і складае разам з працэнтамі па абслугоўванні 2 млрд долараў, што раўназначна валавому ўнутранаму прадукту рэспублікі за паўгода.
Аднак акрамя афіцыйнай знешняй запазычанасці за гады эканамічнага крызісу рэспубліка надбала і вялікую цякучую знешнюю запазычанасць, перш за ўсё перад Расіяй за энерганосьбіты. Толькі за 1994 г. гэта запазычанасць падскочыла больш чым у 10 разоў і наблізілася да сумы ў 500 млн долараў.
Асноўнай прычынай такой крытычнай сітуацыі стала адмоўнае сальда гандлёвага і плацёжнага балансаў. Толькі за 1994 г. дэфіцыт гандлёвага балансу Беларусі з краінамі былога СССР склаў каля 500 млн долараў.
Перавага імпарту над экспартам не толькі прывяла да недахопу валютных сродкаў у нашай краіне, але і садзейнічала таксама падзенню курсу беларускага рубля, што ў сваю чаргу абумовіла рост цэн і выдаткаў прадпрыемстваў наўвозімыясыравіну, матэрыялы і іншыя віды прадукцыі.
Істотны ўплыў на рост знешняй запазычанасці Беларусі за энерганосьбіты аказвала неэфектыўная форма клірынгавых1 разлікаў, якая выкарыстоўвалася ў 1991 — 1994 гг. У адпаведнасці з ёй рэспубліка разлічваецца гатовай прадукцыяй па заніжаных цэнах. У прыватнасці, нашы страты толькі за адзін 1993 г. ад заніжаных цэн на белару скую прадукцыю і завышаных на прадукцыю з Расіі склалі каля 440 млн долараў.
1 Клірынг — сістэма безнаяўных разлікаў, якая заснавана на заліку ўзаемных патрабаванняў і абавязкаў.
402
Трэці год у рэспубліцы захоўваюцца высокія тэмпы інфляцыі. У 1992 г. сярэднямесячны прырост рознічных цэн склаў 27 %, у 1993 г. —32, у 1994 г. — 27 %. Асноўнымі эканамічнымі фактарамі інфляцыі сталі:
рост цэн на энерганосьбіты, сыравіну і матэрыялы, які адбываецца ў значнай ступені па прычыне падзення курсу беларускага рубля;
зніжэнне рэальных аб’ёмаў вытворчасці і прадукцыйнасці працы;
павелічэнне зарплаты і іншых даходаў насельніцтва, якое не суадносіцца з узроўнем прадукцыйнасці працы і абумоўлена толькі мэтамі падтрымання існуючага ўзроўню жыцця;
дэфіцыт дзяржаўных фінансаў, які пакрываўся за лік крэдытнай эмісіі, высокія дзяржаўныя падаткі, зборы і г.д.
За апошнія тры гады значна ўзмацнілася таварнаграшовая разбалансаванасць, што адлюстроўвае дэстабілізацыю грашовага абарачэння ў цэлым. Пры ўстойлівым зніжэнні рэальных аб’ёмаў вытворчасці адбываецца шматразовае павелічэнне грашовай масы, якая за 1992 — 1994 гг. узрасла амаль у 302 разы.
Такі рост грашовай масы прывёў да агульнага росту цэн і абясцэнення грашовых сродкаў, што ў сваю чаргу вызначыла стойкую тэндэнцыю павелічэння працэнтных ставак па крэдытах. У 1994 г. сярэдняя працэнтная стаўка на прыцягнутыя рэсурсы ў камерцыйных банках рэспублікі склала 82 %, а па выдадзеных крэдытах — 156 %, што і стала асноўнай прычынай высокай рэнтабельнасці ў банкаўскай сферы. Калі ў прамысловасці Беларусі рэнтабельнасць у 1994 г. склала 12,7 %, у сельскай гаспадарцы — 2,8, транспарце — 10,3, будаўніцтве — 15,1, гандлі і грамадскім харчаванні — 11,3 %, то ў банкаўскай сістэме яна дасягнула 48,9 %. Гэта больш чым у 4 разы вышэй сярэдняй рэнтабельнасці ў народнай гаспадарцы рэспублікі.
Адной са складаных праблем для эканомікі Рэспублікі Беларусь на сучасным этапе стала ўскладненне ўзаемаадносін з міжнароднымі фінансаваэканамічнымі арганізацыямі — МВФ (Міжнародны валютны фонд), МБРР (Міжнародны банк рэканструкцыі і развіцця), ЕБРР (Еўрапейскі банк рэканструкцыі і развіцця).
Калі яшчэ два гады таму Рэспубліка Беларусь адзначалася заходнімі эканамістамі як найбольш перспектыўная з рэспублік былога СССР на шляху пераходу да рыначных 403
адносін, то ў апошні час адносіны з боку міжнародных фінансаваэканамічных арганізацый змяніліся ў горшы бок. Галоўнай прычынай пагаршэння адносін стала непаслядоўнасць кіраўніцтва рэспублікі ў ажыццяўленні эканамічных пераўтварэнняў.
Глыбокі эканамічны заняпад, які паставіў народную гаспадарку Беларусі на мяжу абвалу, як ніколі раней высунуў пытанне аб неабходнасці распрацоўкі і рэалізацыі праграмы неадкладных мер па выхаду эканомікі рэспублікі з крызісу. Атрымаўшы перамогу на прэзідэнцкіх выбарах у ліпені 1994 г., Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А.Р.Лукашэнка ўнёс на разгляд Вярхоўнага Савета праграму неадкладных мер па выхаду эканомікі рэспублікі з крызісу, якая і была адобрана 30 верасня 1994 г.
Праграма выхаду эканомікі Рэспублікі Беларусь з крызісу — гэта комплекс узаемаўвязаных неадкладных мер, накіраваных перш за ўсё на прыпыненне спаду вытворчасці, тармажэннеінфляцыі, утрыманне сучаснага ўзроўню жыцця і сацыяльнай абароненасці, недапушчэнне масавага беспрацоўя і рэзкага маёмаснага расслаення.
Для вырашэння гэтых задач прадугледжваецца:
1) аздараўленне фінансавай і грошавакрэдытнай сістэм, правядзенне гібкай бездатацыйнай палітыкі цэн, забеспячэнне эфектыўнай фінансавай дзейнасці суб’ектаў гаспадарання;
2) нармалізацыя знешнеэканамічных адносін, паляпшэнне гандлёвага і плацёжнага балансаў, далейшая лібералізацыя ўмоў знешнеэканамічнай дзейнасці і стабілізацыя курсу нацыянальнай валюты;
3) удасканаленне аплаты працы ў сувязі з вынікамі вытворчасці і пераход да адноснай сацыяльнай падтрымкі найбольш неабароненых слаёў насельніцтва;
4) узмацненне мер дзяржаўнага рэгулявання, павышэнне кіруемасці народнай гаспадаркай, рух наперад рыначных перабудоў;
5) пераадоленне спаду вытворчасці і стабілізацыя сітуацыі ў асобных сектарах эканомікі;
Першарадным у вырашэнні праблем выхаду рэспублікі з крызісу з’яўляецца аздараўленне фінансавай сістэмы, грашовакрэдытных адносін і рэфармаванне цэнаўтварэння. Мяркуецца шляхам змянення падатковай палітыкі і скарачэння расходаў давесці дэфіцыт бюджэту да 4 % у 1995 г. Будуць зніжаны падаткі, уведзены льготы для экспартнаімпартных аперацый. Адначасова будзе па404
вышана адказнасць падаткаплацельшчыкаў за ўхіленне ад уплаты падаткаў.
Для пераадольвання росту інфляцыі і падзення курсу беларускага рубля плануецца зрабіць беларускі рубель адзіным законным плацёжным сродкам, скараціць мэтавыя крэдыты, павялічыць працэнтныя стаўкі па дэпазітам і таварнае пакрыццё беларускага рубля.
Ажыццяўленне гэтых і іншых мер па выхаду эканомікі Рэспублікі Беларусь з крызіснага стану дае, на думку аўтараў праграмы, магчымасць прыпыніць негатыўнае развіццё падзей, адыйсці ад эканамічнай бездані інфляцыі, спаду вытворчасці, масавага беспрацоўя, збяднення насельніцтва.
Падагульняючы сказанае, трэба адзначыць, што рэфармаванне народнай гаспадаркі Беларусі на рыначных адносінах праходзіць даволі маруднымі тэмпамі, непаслядоўна, недастаткова прадумана і эфектыўна. Ва ўмовах глыбокага эканамічнага крызісу адбывалася шараханне ад адміністрацыйнакаманднай сістэмы да дэкларатыўных рыначных новаўвядзенняў, праводзілася супярэчлівая ўнутраная эканамічная палітыка. Эканоміка Беларусі, арыентаваная на былы агульнасаюзны рынак, без ёмістага ўнутранага рынку, уласнай фінансаваграшовай сістэмы, без многіх вытворчасцяў для задавальнення нацыянальных патрэбнасцяў, неабходнай прававой прасторы зноў зрабілася заложніцай палітыкі, стала полем барацьбы інтарэсаў розных палітычных партый, рухаў, плыняў і груп.
Літаратура
Беларуская Савецкая Энцыклапедыя: У 12 т. Мн., 1969—1975.
Беларуская ССР. Кароткая энцыкл.: У 5 т. Мн., 1978—1981.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Мн., Т.1. 1993. Т.2. 1994.
Этнаграфія Беларусі: Энцыкл. Мн., 1989.
Псторыя Беларускай ССР: У 5 т. Мн., 1972—1975.
Гісторыя Мінска. Мн., 1967.
Нсторня Белорусской ССР. Мн., 1977.
Старонкі гісторыі Беларусі. Мн., 1992.
Хрестоматня по псторнн Белорусснн: С древнейшнх времен до 1917 г.
Мн., 1977.
Экономігческая нсторня: проблемы п псследовання. М., 1987.
КНІГІ ОНЛАЙН
