Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Але ваўмовах галоснасці і дэмакратызацыі адразу пасля прыняцця дакументаў аб радыкальнай эканамічнай рэформе па іх было выказана шмат крытычных заўваг за непаслядоўнасць, нерашучасць, пэўную палавінчатасць. Практыка ажыццяўлення рэформы паказала, што гэтыя апаскі былі не дарэмнымі.
Сапраўды, спланаваць, яквыявілася, было значна лягчэй, чым увасобіць у жыццё. Першы год ажыццяўлення гэтай рэформы не прывёў да чакаемых зрухаў у народнай гаспадарцы краіны, якая працягвала спаўзаць да крызісу. Нягледзячы на некаторыя станоўчыя моманты (пэўнае павелічэнне тэмпаў эканамічнага росту, паскарэнне дынамікі прадукцыйнасці працы), абвастрыўся шэраг негатыўных працэсаў. Асабліва наглядна гэта знайшло свае адлюстраванне ў канчатковых выніках гаспадарання, у крызісным стане спажывецкага рынку, у значным росце рознічных цэн.
Такое становішча сведчыла аб ранейшай арыентацыі народнай гаспадаркі не на спажыўца, не на яго запыты, a 387
на прамежкавыя валавыя паказчыкі. Істотнага росту эфек тыўнасці вытворчасці не адбылося, працягваў дзейнічаць затратны механізм гаспадарання. Тлумачыцца гэта тым, што на практыцы так званая радыкальная эканамічная рэформа не пайшла далей размоў аб гаспадарчым разліку, а прыняты Закон СССР ”Аб дзяржаўным прадпрыемстве” застаўся толькі на паперы.
Міністэрствы і ведамствы ў большасці выпадкаў працягвалі планаваць прадпрыемствам амаль усё, у тым ліку здачу металалому, замену ўстарэлага абсталявання, вы творчасць тары, тавараў народнага спажывання, аказанне бытавых паслуг і г.д. Дробязная апека прадпрыемстваў з боку міністэрстваў і ведамстваў працягвалася. У 1988 — 1990 гг. паменшыць дзяржаўны заказ, як планавалася, не ўдалося, ён працягваў ахопліваць большую частку вытворчасці — да 90 %.
У галіне фінансаў праводзімый ў рамках "радыкаль най” эканамічнай рэформы меры таксама вызначаліся непаслядоўнасцю і супярэчнасцямі. Абмежаванне росту гро шавай эмісіі і больш жорсткія ўмовы крэдытавання з мэтай утаймаваць інфляцыю спалучаліся са шматмільярднымі ссудамі і адтэрміноўкай пагашэння раней узятых крэдытаў. Кансервацыя новабудоўляў, скарачэнне апарату кіравання мірна ўжываліся з новым будаўніцтвам на бюджэтныя сродкі, стварэннем новых органаў кіравання.
3 аптовым гандлем рэсурсамі і сродкамі вытворчасці таксама нічога не атрымалася. Большая частка іх усё роўна размяркоўвалася па фондах і нарадах. Адным словам, ніякіх радыкальных змен у забеспячэнні не адбылося. Аптовым гандаль па сутнасці не з’яўляўся, бо адбываўся ў рамках плана і па фіксаваных цэнах.
Зноў выразна праявіўся традыцыйны для нас разрыў паміж словам і справай. Вызначаныя ў выступленнях палітычных кіраўнікоў дзяржавы мэты і задачы эканамічнай рэформы не былі рэалізаваны ў практычных дзеяннях па яе ажыццяўленні. У выніку патрэбная і, здаецца, нядрэнна прадуманая рэформа была фактычна сарвана.
На аснове дакументаў аб радыкальнай эканамічнай рэформе летам 1987 г., у тым ліку асноўнага з іх Закона СССР ”Аб дзяржаўным прадпрыемстве”, стварыць новае эканамічнае асяроддзе не ўдалося. Адміністрацыйныя метады рэгулявання аслабелі, а эканамічныя не былі ўведзены. Адміністрацыйнакамандная сістэма зноў прадэманстравала сваю гістарычную няжыццяздольнасць. На наш погляд, яе
388
галоўная віна — падаўленне грамадзянскай і эканамічнай актыўнасці асобы, скажэнне матываў да працы. Ідэалагічныя догмы аб панаванні дзяржаўнай уласнасці, адсутнасці эксплуатацыі чалавека чалавекам выпрабавання часам не вытрымалі, бо на практыцы адчужэнне прыбавачнай вартасці дзяржавай было значна большым, чым раней.
Радыкальная эканамічная рэформа мела не толькі негатыўнае, але і станоўчае значэнне. Яно заключалася ў тым, што пераадоленне эканамічнага крызісу магчыма толькі шляхам рэформ, якія будуць больш накіраваны да рынку.
У чэрвені 1988 г. кіраўнікі асобных саюзных рэспублік былога СССР з мэтай, як тады бачылася, паглыблення радыкальнайэканамічнай рэформы, яеўдасканалення, хутчэйшага выхаду з крызіснага стану прапанавалі перайсці на адносіны рэгіянальнага ці рэспубліканскага гаспадарчага разліку. На практыцы гэтыя ідэі прывялі да таго, што адзіная эканамічная прастора СССР пачала хутка разбурацца. А пасля так званых ’’аксамітных рэвалюцый” у краінах былога сацыялістычнага лагера рэзка зменшылася для нашай краіны і сусветная эканамічная прастора. Уплыў цэнтра на чале з прэзідэнтам СССР аслабеў. Урад дзяржа вы не змог ажыццявіць комплексны падыход да радыкальнай эканамічнай рэформы, рэгіянальнага гаспадарчага разліку, не змог супрацьстаяць бюракратычнаму націску міністэрстваў, асобных галін вытворчасці, старых структур кіравання, метадаў працы.
У 90я гг. народная гаспадарка СССР, у тым ліку і нашай рэспублікі, усё яшчэ заставалася ва ўладзе адміністрацыйнакаманднай сістэмы кіравання. Дзяржзаказ ахопліваў амаль усю вытворчасць, рэсурсы і сыравіна размяркоўваліся цэнтралізавана, цэны вызначаліся зверху, дзяржаўная форма ўласнасці перавагала над іншымі, большая частка капіталаўкладанняў кантралявалася з цэнтра.
Але гэтая сістэма была ўжо падарвана. Пастаянныя эксперыменты з эканамічнымі паўрэформамі, плыні новых пастаноў і інструкцый па гаспадарчых пытаннях, грашовая эмісія, інфляцыя, перабудова ваеннапрамысловага комплексу і канверсія — усё гэта паралізавала існуючую эканамічную сістэму. 3 сярэдзіны 1990 г. да гэтага дадаліся канфлікты паміж цэнтральнымі і мясцовымі ўладамі. Апошнія адказваліся выконваць абавязкі па гаспадарчых дагаворах, забаранялі вывозіць прадукцыю мясцовай прамысловасці і сельскай гаспадаркі, праводзілі асабістую цэнавую палітыку. Стаў відавочным параліч улады. Гэта
389
прывяло да таго, што з 1990 г. пачалося некантралюемае падзенне вытворчасці (дадатак 14).
I як вынік у сярэдзіне 1990 г. эканамічны крызіс у краіне абвастрыўся. У чацвёртым квартале 1990 г. у параўнанні з папярэднім годам нацыянальны даход зменшыўся на 13,5 — 14,5 %, вытворчасць сыравіны і матэрыялаў — на 13 — 15 %, рэзка ўзрос дэфіцыт саюзнага бюджэту. Супадзенне па часе валютнага крызісу з прычыны рэзкага спаду паступлення валюты ў краіну, значнага скарачэння вытворчасці другіх відаў сыравіны і матэрыялаў, зношанасць асноўных фондаў вытворчасці зрабіла эканамічны крызіс у СССР, які пачаўся ў трэцім квартале 1988 г. і хутка пачаў нарастаць у наступныя гады, глыбокім і вострым. Яго можна аднесці да самых працяглых эканамічных крызісаў у сусветнай эканоміцы. Нагадаем, штотолькіза 1989 — 1991 гг. падзенне нацыянальнага даходу дасягнула 33 %, што адпавядае ўзроўню вялікай амерыканскай дэпрэсіі 1929 — 1933 гг.
У ліпені 1990 г. палітычнае кіраўніцтва краіны, якое сабралася тады на чарговы з’езд КПСС, прыйшло да наступных вывадаў: 1) нельга далей жыць з сістэмай гаспадарання, якая адхіляе навуковатэхнічны прагрэс, новыя тэхналогіі, спаведуе затратны прынцып, параджае марнатраўства і страты; 2) альтэрнатывай зжыўшай сябе адміністрацыйнакаманднай сістэме кіравання народнай гаспадаркі з’яўляецца рыначная эканоміка.
18.2. Праграма пераходу Рэспублікі Беларусь да рынку
К восені 1990 г. у былым СССР дастаткова выразна вызначаліся тры варыянты пераходу да рыначных адносін:
1) радыкальная праграма групы эканамістаў пад кіраўніцтвам акадэміка С.Шаталіна і намесніка старшыні ўрада РСФСР Р.Яўлінскага, вядомая пад назвай ”500дзён”;
2) кансерватыўная праграма ўрада СССР пад кіраўніцтвам М.І.Рыжкова;
3) ліберальная праграма прэзідэнта М.С.Гарбачова.
Праграма ”500 дзён” С.Шаталіна і Р.Яўлінскага пра дугледжвала шэраг этапаў пры пераходзе да рынку.
Першы этап — першыя ІООдзён (з 1 кастрычніка 1990 г. да пачатку 1991 г.) — праграма надзвычайных мер. Галоўная мэта першых ста дзён — падрыхтаваць эканоміку да ўваходжання ў рынак. Для гэтага меркавалася правесці 390
раздзяржаўленнеэканомікі, перадаць частку кватэр і зямлі грамадзянам, пераўтварыць 50 — 60 буйных дзяржаўных прадпрыемстваў у акцыянерныя, закрыць 100 — 200 асабліва неэфектыўных прадпрыемстваў, прыватызаваць дробныя прадпрыемствы гандлю і грамадскага харчавання, бытавога абслугоўвання, прыняць шэраг законаў аб рыначнай эканоміцы, гарантаваць права ўласнасці, адкрыць біржы, камерцыйныя банкі, скараціць дэфіцыт дзяржаўнага бюджэту да 5 млрд руб.
Другі этап — 100ы і 250ы дні. Задача гэтага этапа бачылася ў тым, каб захаваць дасягнутае, аблегчыць прыстасаванне эканомікі да новых умоў, нарасціць станоўчы патэнцыял рэформы, стварыць спрыяльныя ўмовы для фарміравання паўнакроўнага рынку. Меркавалася правесці лібералізацыю цэн з адначасовымі жорсткімі фінансавымі абмежаваннямі, энергетычную палітыку раздзяржаўлення і дэманапалізацыі эканомікі, заахвочвання прадпрымальніцтва, стварэння акцыянерных таварыстваў. Планавалася колькасць акцыянерных кампаній, створаных на аснове буйных дзяржаўных прадпрыемстваў, давесці ўлетку 1991 г. да 1000 — 1500, а ў гандлі прыватызаваць да 50 % дробных і сярэдніх прадуктовых і прамтаварных магазінаў.
Трэці этап — 250ы і 400ы дні. Галоўнай задачай гэтага этапа аўтары праграмы лічылі стабілізацыю рынку спажывецкіх тавараў і сродкаў вытворчасці, пашырэнне сферы рыначных адносін, наладжванне новай сістэмы гаспадарчых сувязяў. Да канца 1991 г. планавалася ліквідаваць арганізацыйныя структуры адміністрацыйнакаманднай сістэмы, прыватызаваць да 30 — 40 % асноўных фондаў прамысловасці, да 50 % — будаўніцтва і аўтамабільнага транспарту, 60 % — гандлю і грамадскага харчавання.
Чацвёрты этап — 400ы і 500ы дні. Мэта гэтага этапа — замацаванне стабілізацыі эканомікі і фінансаў, фарміраванне канкурэнтнага рыначнага асяроддзя. Меркавалася ў асноўным закончыць раздзяржаўленне і прыватызацыю народнай гаспадаркі. 3 дзяржаўнай уласнасці павінны былі быць прададзены, пераведзены на арэнду ці акцыяніраваны да 70 % прадпрыемстваў прамысловасці, 80 — 90 % — будаўніцтва і аўтамабільнага транспарту, гандлю, грамадскага харчавання і паслуг.
Праграма пераходу да рынку ”500 дзён” прапаноўвала і канкрэтныя механізмы ажыццяўлення мер на тым ці іншым этапе фарміравання рыначных структур.
Такім чынам, аўтарам праграмы ”500 дзён” уяўлялася,
391
што ў выніку ажыццяўлення ўсіх гэтых мер у кароткі тэрмін будуць закладзены асновы новай эканамічнай сістэмы, якая без надзвычайных намаганняў з боку дзяржавы будзе арыентаваць вытворчасць на задавальненне асабістых і грамадскіх патрэбнасцяў, ствараць дзейсныя стымулы да працы і прадпрымальніцтва, забяспечыць рынак таварамі пры стабільных цэнах, закладзе падмурак росквіту краіны.
КНІГІ ОНЛАЙН
