Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Вострай заставалася жыллёвая праблема. 3за недахопу кватэр на многіх прадпрыемствах не хапала рабочых, захоўвалася высокая цякучасць кадраў, вытворчыя магутнасці прадпрыемстваў поўнасцю не выкарыстоўваліся.
У запушчаным стане апынулася ахова здароўя. Устарэла яе матэрыяльнатэхнічная база. Якасць і працягласць жыцця ў краіне з 1971 г. перастала павялічвацца і ў 1985 г. была ніжэй, чым у 1958 г. 3 1970 г. пачала ўзрастаць дзіцячая смяротнасць. Да пачатку 80х гг. грамадства ’’развітога сацыялізму” апынулася на 35м месцы ў свеце па працягласці жыцця. Амаль 50 краін мелі больш нізкую дзіцячую смяротнасць. У галіне аховы здароўя, як і ў іншых сферах сацыяльнакультурнага развіцця, дзейнічаў астатковы прынцып выдзялення рэсурсаў.
У той жа час велізарныя сродкі траціліся на ажыццяўленне грандыёзных ’’праграм веку”, што ў сваю чаргу вяло да абвастрэння экалагічнай праблемы. Дыктат цэнтральных гаспадарчых ведамстваў, заклапочаных толькі на378
рошчваннем вытворчых магутнасцяў, парадзіў у шэрагу раёнаў краіны, у тым ліку і ў Беларусі, празмерную канцэнтрацыю небяспечных для людзей прамысловых аб’ектаў. Асаблівую небяспеку ўяўляе забруджванне атмасфернага паветра ў гарадах і прамысловых цэнтрах. Напрыклад, у 1986 г. агульны выкід шкодных рэчываў у атмасферу ў краіне перавысіў 100 млн т, што складала ў сярэднім 350 кг у разліку на душу насельніцтва. Адмоўнае ўздзеянне на біялагічныя сістэмы і стан зямель аказвалі выкарыстанне пестыцыдаў, непрадуманыя меры па меліярацыі Беларускага Палесся. Нягледзячы на шматлікасць прынятых заканадаўчых і ўрадавых актаў, праблемы аховы навакольнага асяроддзя вырашаліся нездавальняюча.
Словам, у 70я гг. выразна праявіліся застойныя з’явы ў эканамічным і сацыяльным развіцці СССР, у тым ліку і Беларусі. У канцы 70х — пачатку 80х гг. яны пачалі перарастаць у перадкрызіснае становішча, утойваць якое было проста немагчыма.
I тым не менш гэта спрабавалі зрабіць. У 1981 г. на XXVI з’ездзе КПСС вынікі сацыяльнаэканамічнага развіцця падводзіліся не за дзесятую пяцігодку (1976 — 1980 гг.), а за 70я гг. у цэлым. Гэта было зроблена з мэтай утаіць ад народа невыкананне заданняў дзесятай пяцігодкі.
Нарастанне крызісных з’яў усё больш дыктавала неабходнасць ажыццяўлення такіх перамен, якія б спынілі іх, прывялі да злому механізмаў тармажэння, стварылі ўмовы для руху грамадства наперад да якасна новага стану.
Першыя спробы выпраўлення цяжкага эканамічнага становішча былі зроблены Ю.У.Андропавым, які 12 лістапада 1982 г. узначаліў палітычнае кіраўніцтва СССР пасля смерці Л.І.Брэжнева. Па агульным меркаванні, гэта быў кампетэнтны чалавек, а яго інтэлектуальныя якасці, добрае веданне становішча краіны, інфармаванасць па пытаннях эканомікі, рэпутацыя жорсткага адміністратара, прыхільніка навядзення парадку забяспечылі яму падтрымку тых, хто выступаў за перамены.
Нягледзячы на тое, што Ю.У.Андропаў быў шчырым і цвёрдым абаронцам існуючага палітычнага і эканамічнага ладу, яго адносна рэалістычныя ацэнкі стану эканомікі, жорсткія адміністрацыйныя меры па навядзенні парадку і выкараненні карупцыі, перагляд некаторых ідэалагічных догмаў зарадзілі надзеі на змены да лепшага, адчынілі 379
шляхі грамадскай думцы, далі своеасаблівы штуршок будучым пераўтварэнням. 3 яго прыходам у афіцыйных дакументах і прамовах пераможныя рэляцыі пачалі ўступаць месца крытыцы і непакою за будучыню, прагучалі патрабаванні паскорыць інтэнсіфікацыю вытворчасці, перайсці да вырашэння пытанняў аб пашырэнні самастойнасці прамысловых прадпрыемстваў, калгасаў і саўгасаў, дабіцца павышэння прадукцыйнасці працы. Прынятыя меры далі адпаведны эфект, дазволілі часова прыпыніць развіццё негатыўных тэндэнцый. Калі ў 1981 — 1982 гг. тэмпы развіцця эканамікі складалі 1,1 %, то ў 1983 г. — дасягнулі 4,2 %.
Аднак гэта паляпшэнне было часовым, яно грунтавалася на чыста адміністрацыйных мерах. Ю.У.Андропаў здолеў узвысіцца да разумення і палітычнага асэнсавання праблем савецкага грамадства, але тым не менш ён не здолеў вызваліцца ад практыкі адмінстрацыйнабюракратычных метадаў, застаўшыся чалавекам свайго часу. Набліжэнне крызісу было некалькі замаруджана, але не спынена.
Прыход К.У.Чарненкі ў лютым 1984 г. на змену Ю.У.Андропаву азначаў вяртанне да ранейшых, усталяваўшыхся пры Л.І.Брэжневе парадкаў. Эканамічныя паказчыкі зноў знізіліся. Усё больш яўнай станавілася неабходнасць радыкальных перамен. 10 сакавіка 1985 г. К.У.Чарненка памёр і Генеральным сакратаром ЦК КПСС быў абраны М.С.Гарбачоў, якога яшчэ Ю.У.Андропаў прадвызначаў у свае пераемнікі.
Падсумоўваючы сказанае, адзначым, што ў 70я — першай палове 80х гг. эканамічнае развіццё СССР, у тым ліку і Беларусі, ішло супярэчліва. 3 аднаго боку, узрос эканамічны патэнцыял, мільёны савецкіх людзей сваёй добрасумленнай працай памножылі грамадскае багацце. Трэба зазначыць, што эканоміка Беларусі развівалася больш хуткімі тэмпамі ў параўнанні з агульнасаюзнай. Узрос дабрабыт савецкага народа. 3 другога боку, гэтыя гады характарызуюцца нарастаннем цяжкасцяў, супярэчнасцяў у эканамічным і сацыяльнам развіцці краіны. Дзеючы гаспадарчы механізм прывёў да зніжэння тэмпаў развіцця ўсіх галін народнай гаспадаркі як СССР, так і саюзных рэспублік, у тым ліку і Беларусі. У пачатку 80х гг. савецкае грамадства апынулася на парозе крызісу. Перабудова грамадства станавілася аб’ектыўнай неабходнасцю.
380
Г л a в a 18
ЭКАНАМІЧНАЕ СТАНОВІШЧА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД ПЕРАХОДУ
ДА НОВЫХ ЭКАНАМІЧНЫХ АДНОСІН
I УМАЦАВАННЯ СВАЁЙ ДЗЯРЖАУНАСЦІ (другая палова 80х — 90я гг.)
18.1. Пошукі шляхоў перабудовы эканамічных адносін. Паглыбленне крызісных з’яў у эканоміцы
Стартавыя пазіцыі для эканамічных пераўтварэнняў у 1985 г. былі даволі спрыяльнымі. Эканамічная спадчына перыяду застою была не такой цяжкай, як гэта ўяўлялі некаторыя эканамісты. А з пункту гледжання сённяшняга дня эканамічнае становішча выглядае проста бліскучым: дэфіцыт бюджэту і знешняя запазычанасць былі значна лепшымі, чым цяпер; спажывецкі рынак знаходзіўся ў стане адноснай раўнавагі; цэны раслі не так абвальна, як сёння.
Выкарыстоўваючы гэтыя перавагі, якія засталіся ад часоў застойнага перыяду, краіна магла б хутка і з больш меншымі стратамі перайсці да эфектыўнай рыначнай эканомікі. Аднак пошукі шляхоў перабудовы эканамічных адносін пачыналіся М.С.Гарбачовым зусім не з радыкальных рыначных ідэй, a з вельмі сціплых і па сваёй сутнасці касметычных праектаў у рамках старой адміністрацыйнакаманднай сістэмы.
* Адзін з такіх праектаў быў прапанаваны Красавіцкім (1985 г.) пленумам ЦК КПСС, на якім была дадзена адзнака эканамічнага становішча краіны, раскрьггы прычыны нарастання перадкрызісных з’яў у грамадсгве, а таксама падкрэслена неабходнасць перабудовы гаспадарчага механізма і пераходу да новага стратэгічнага курсу ў эканоміцы — курсу на паскарэнне сацыяльнаэканамічнага развіцця краіны.
Пад паскарэннем сацыяльнаэканамічнага развіцця СССР тады разумелася павышэнне тэмпаў эканамічнага развіцця шляхам усямернай інтэнсіфікацыі вытворчасці на падставе навуковатэхнічнага прагрэсу, структурнай перабудовы эканомікі, новых, эфектыўных формаў арганізацыі, кіравання і стымулявання працы. Пры гэтым меркавалася не абмяжоўвацца толькі эканамічнымі мерамі, а праводзіць актыўную сацыяльную палітыку, паслядоўна зацвярджаць прынцыпы сацыяльнай справядлівасці, удасканальваць грамадскія адносіны, паглыбляць сацыялістычную дэмакратыю, аднаўляць працу ўсіх палітычных 381
і ідэалагічных устаноў, актывізаваць чалавечы фактар і наогул рашуча пазбаўляцца ад усяго таго, што стрымлівае грамадскі прагрэс.
Паскарэнне меркавалася праводзіць на падставе фарсіраванага развіцця машынабудавання. He вьшадкова ў асноўных напрамках эканамічнага і сацыяльнага развіцця СССР на 1986 — 1990 гг. і на перыяд да 2000 года падк рэслівалася, што галоўнай задачай з’яўляецца ажыццяўленне карэннай рэканструкцыі машынабудаўнічага комплексу паскоранымі тэмпамі і на аснове яго апераджальнага развіцця тэхнічнае пераўзбраенне ўсёй народнай гаспадаркі. Планам на дванаццатую пяцігодку (1986 — 1990) на аднаўленне гэтай галіны прамысловасці выдзялялася грошай удвая больш, чым у адзінаццатай, з тым, каб у 1990 г. 90 % прадукцыі машынабудавання адпавядала сусветнаму ўзроўню. Планавалася ў 1,5 — 2 разы павялічыць выкарыстанне новых тэхналогій — мембраннай, лазернай, плазменнай, звышвысокіх ціскаў і г.д., у 2,3 раза — выпуск вылічальнай тэхнікі, а парк прамысловых робатаў — у 3 разы. На перадавыя рубяжы навуковатэхнічнага прагрэсу меркавалася вывесці электраэнергетыку, хімічную і нафтахімічную, вугальную, лёгкую і мясцовую прамысловасці, сферу паслуг і гандаль, сельскую гаспадарку. Акрамя таго, на 1986 — 1990 гг. выдзяляліся значныя сродкі на павышэнне матэрыяльнага дабрабыту савецкіх людзей і развіццё сацыяльнай сферы.
Адначасова вызцачаліся меры па карэннай, як тады ўяўлялася, перабудове эканамічнага механізма. Мелася*на ўвазе пашырэнне правоў прадпрыемстваў, іх самастойнасці, укараненне гаспадарчага разліку, больш шырокае прымяненнеэканамічных нарматываў, развіцёініцыятывы, удасканальванне структуры кіравання, спрамчэнне і павышэнне іх эфектыўнасці.
Адным словам, ажыццяўленне плана эканамічнага і сацы яльнага развіцця СССР у гады дванаццатай пяцігодкі і на перыяд да 2000 г. павінна было б дазволіць краіне зрабіць буйны крок на шляху ўдасканалення і перабудовы гаспадарчага механізма, развіцця навуковатэхнічнага прагрэсу і на гэтай аснове паскорыць развіццё народнай гаспадаркі.
Асноўныя надзеі ўскладаліся тады на адміністрацыйныя меры, на ўмацаванне адказнасці, працоўнай дысцыпліны, мабілізацыю скрытых рэсурсаў, сродкаў і іх пераразмеркаванне.
I вось скончылася дванаццатая пяцігодка, прайшла амаль палова апошняга дзесяцігоддзя XX ст., але ніякага 382
паскарэння сацыяльнаэканамічнага развіцця краіны не адбылося. Наадварот, становішчаўэканоміцы, палітычнай, сацыяльнай, духоўнай сферы стала яшчэ горшым. Ад ”перадкрызісных з’яў” дзяржава скацілася да глыбокага крызісу. Зразумела, што гэта тычыцца і Беларусі.
Асноўнамі прычынамі такіх адмоўных вынікаў у ажыццяўленні курсу на паскарэнне сацыяльнаэканамічнага развіцця былога СССР сталі наступныя.
КНІГІ ОНЛАЙН
