Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Такім чынам, у 70я — першай палове 80х гг. існуючы гаспадарчы механізм стаў тормазам на шляху эканамічнага развіцця краіны, што абумовіла паступовае ўпаўзанне савецкай эканомікі спачатку ў застой, а потым і ў глыбокі крызіс.
17.2. Становішча ў сельскай гаспадарцы. Абвастрэнне харчовай праблемы
У 70я — першай палове 80х гг. сельская гаспадарка Беларусі, як і ўсяго СССР, заставалася бадай самай слабай галіной эканомікі. Пасля сакавіка 1965 г. новыя метады гаспадарання не ўпісаліся ў старую сістэму кіравання сельскай гаспадаркай. Вырас апарат кіравання, абмен паміж горадам і вёскай працягваў заставацца неэквівалентным. Да таго ж з гэтых 15 гадоў сем —1972, 1974, 1975, 1979, 1980, 1981, 1984 — былі неўраджайнымі. Як і прамысловасць, сельская гаспадарка развівалася вельмі супярэчліва, калі разам з безумоўнымі дасягненнямі былі і бясспрэчныя правалы.
Так, у дадзены перыяд адбылося пэўнае ўмацаванне матэрыяльнатэхнічнай базы аграрнага сектара народнай гаспадаркі. Парк трактараў з 81,6 тыс. у 1970 г. узрос да 131,2 тыс. у 1985 г. Колькасць грузавых аўтамабіляў павялічылася з 51,4 тыс. у 1970 г. да 87,8 тыс. у 1985 г. Узрос парк камбайнаў паўборцы збожжа, бульбы, буракоў, льну, траў і іншай сельскагаспадарчай тэхнікі. Ужо ў сярэдзіне 70х гг. на кожны калгас і саўгас Беларусі прыпадала больш 26 трактараў і 15 камбайнаў рознага 368
прызначэння. Значна часцей, чым у мінулыя гады, выкарыстоўвалася сельскагаспадарчая авіяцыя.
Павысілася энергаўзброенасць сельскай гаспадаркі. На гэты час былі электрыфікаваны ўсе калгасы, саўгасы і населеныя пункты рэспублікі з колькасцю двароў больш за 10. У пачатку 80х гг. на вёсцы выкарыстоўваўся амаль мільён электрарухавікоў, спажывалася ў год 46 млрд кВтгадз. электраэнергіі, што ў 36 разоў перавышала паказчыкі 1960 г. У структуры энергетычных магутнасцяў 99 % прыходзілася на машыны і толькі 1 % — на коней. Аднак адмова ад больш шырокага выкарыстання коней у сельскай гаспадарцы Беларусі аб’ектыўных падстаў не мела і ў будучым сябе не апраўдала.
У разглядаемы перыяд узраслі пастаўкі мінеральных удабрэнняў. Калі ў 1970 г. сельскай гаспадарцы Беларусі было пасталена 3,6 млн т мінеральных удабрэнняў, то ў 1985 г. —7,3 млн т, што ў сваю чаргу дазволіла павялічыць колькасць унесеных мінеральных удабрэнняў на 1 га пасяўных плошчаў з 1,2 т у 1970 г. да 1,5 т у 1985 г. Быў выкананы вялікі аб’ём меліярацыйных работ. У карыстанне было дадаткова ўведзена больш 2,3 тыс. га асушаных і арашаемых зямель, больш чым на 3 тыс. га праведзены культуртэхнічныя работы.
Значна ўзраслі за 1970 — 1985 гг. капіталаўкладанні ў аграрны сектар рэспублікі. Калі ў 1971 — 1975 гг. капіталаўкладанні дзяржавы і калгасаў у развіццё сельскай гаспадаркі Беларусі склалі 6,5 млрд руб., то ў 1981 — 1985 гг. — 9,7 млрд руб., а ў цэлым па СССР за гэтыя 15 год у сельскую гаспадарку яны склалі больш 500 млрд руб. Можна зрабіць вывад аб тым, што ў так званы ’’застойны перыяд” сельская гаспадарка як Беларусі, так і ўсяго СССР, была ў адносінах да капіталаўкладанняў адной з найбольш прыярытэтных галін народнай гаспадаркі. Спробы вырашаць праблемы сельскай гаспадаркі толькі шляхам павелічэння капіталаўкладанняў не прынеслі чакаемых зрухаў. Значная частка сродкаў расходавалася на будаўніцтва дарагіх гіганцкіх жывёлагадоўчых комплексаў, добраўпарадкаванне райцэнтраў, а не на павышэнне ўрадлівасці глебы, механізацыю вытворчасці, сацыяльную сферу ў вёсцы, захоўванне і перапрацоўку сельскагаспадарчай прадукцыі. Таму, нягледзячы на значныя фінансавыя выдаткі, вынікі дзейнасці сельскай гаспадаркі аказваліся больш сціплымі, чым чакаліся. Аб гэтым сведчаць даныя табл. 17.1.
369
Табліца 17.1 Вытворчасць асноўных прадуктаў сельскай гаспадаркі Беларусі на душу насельніцтва, кг
Прадукты 1970 1975 1980 1984 1985
Збожжа 555 635 682 723 741
Бульба 1464 1362 968 1303 1058
Агародніна 95 76 76 96 83
Садавіна 49 74 43 52 76
Мяса (забойная вага) 76 90 89 92 102
У тым ліку свініна 34 39 36 42 43
Малако 582 653 633 663 679
Яйкі, шт. 185 281 315 341 342
Але дасягнуты ўзровень вытворчасці асноўных відаў сельскагаспадарчай прадукцыі задаволіць попыт насельніцтва Беларусі ў прадуктах харчавання не мог. Большасць калгасаў і саўгасаў былі стратнымі. Тэмпы развіцця аграрнага сектара замаруджваліся. Калі за 1971 — 1975 гг. прырост валавой прадукцыі ў сельскай гаспадарцы СССР склаў 13 %, за 1976 — 1980гг. —9,тоза1981 — 1985гг. — толькі6%. Ненамнога лепш выглядалі справы і ў сельскай гаспадарцы Беларусі: 14 % прыросту валавой прадукцыі ў дзевятай, 10,7 % — у дзесятай і 10,8 % — у адзінаццатай пяцігодках.
У гады дзевятай, дзесятай і адзінаццатай пяцігодак былі павышаны закупачныя цэны. Так, у 1970 г. яны былі павышаны на 25 %, у 1979 г. — на 12, у 1983 г. — яшчэ на 16 %. Але такі значны рост закупачных цэн быў недастатковы, бо цэны на сельскагаспадарчую тэхніку выраслі за гэты час прыкладна ў 2 —5 разоў.
У 1977 і 1981 г. быў прыняты шэраг мер у падтрымку асабістай дапаможнай гаспадаркі калгаснікаў, рабочых саўгасаў і служачых, якая працягвала адыгрываць значную ролю ў агульным аб’ёме сельскагаспадарчай вытворчасці — да 30 % мяса, малака, яек і воўны. Удвая была павялічана зямельная плошча ўчасткаў, ліквідаваны ўсялякія абмежаванні на ўтрыманне хатняй жывёлы, калгаснікам дазвалялася браць крэдыты для ўладкавання сваіх гаспадарак і г.д. 3 другой паловы 60х гг. калгаснікі атрымалі права на грамадзянскі пашпарт, пенсію, сацыяльнае страхаванне. Хоць гэтыя меры і паклалі канец той юрыдычнай дыскрымінацыі, якая яшчэ з 30х гг. трымала калгаснікаў у становішчы ’’грамадзян другога гатунку”, прыпыніць 370
масавыя ўцёкі сялян з вёскі было ўжо немагчыма. Колькасць сельскага насельніцтва Беларусі зменшылася з 5 млн у 1970 г. да 3,7 млн чалавек у 1986 г.
Акрамя таго, мясцовыя ўлады, нягледзячы на шматлікія пастановы з цэнтра, максімальна перашкаджалі развіццю індывідуальных гаспадарак з тым, каб прымусіць калгаснікаў больш працаваць на калгасных палетках. Відавочнай была супярэчнасць паміж прыватным сектарам у форме асабістай дапаможнай гаспадаркі сялян і калектыўнай гаспадаркай.
У 1970 — 1985 гг. сельская гаспадарка Беларусі працягвала спецыялізавацца на развіцці мясной і малочнай жывёлагадоўлі, вытворчасці бульбы, льнудаўгунцу, цукровых буракоў. У мэтах стварэння трывалай кармавой базы для развіцця жывёлагадоўлі адбывалася ўнутрыгаліновае пераразмеркаванне пасяўных плошчаў, асвойваліся новыя зямельныя плошчы шляхам меліярацыі, запашкі пустэчаў, ачысткі зямель ад кустоў і хмызнякоў.
Ажыццяўленне спецыялізацыі патрабавала канцэнтрацыі, міжгаспадарчай кааперацыі і аграрнапрамысловай інтэграцыі. Пачалі ўводзіцца буйныя механізаваныя фермы і комплексы, дзе ўтрымлівалася па некалькі тысяч галоў буйной рагатай жывёлы і свіней, ствараліся міжгаспадарчыя сельскагаспадарчыя аб’яднанні па адкорме жывёлы і птушак, вытворчасці мяса, малака, яек і воўны. Вакол буйных гарадоў і прамысловых цэнтраў калгасы і саўгасы спецыялізаваліся на вытворчасці малака, агародніны, бульбы і яек.
Спецыялізацыя і канцэнтрацыя сельскай гаспадаркі Беларусі, рост міжгаспадарчай кааперацыі і аграрнапрамысловай інтэграцыі станоўча паўплывалі на агульны рост вытворчасці прадукцыі жывёлагадоўлі. Калі ў 1970 г. валавая прадукцыя жывёлагадоўлі склала ў супараўнальных цэнах 3017 тыс. руб., то ў 1985 г. — 4422 тыс. руб. Асабліва адчувальнымі былі вынікі спецыялізацыі ў птушкагадоўлі. Калі ў 1970 г. было вытворана 0,6 млн яек, то ў 1985 г. — 1,9 млн штук.
Забеспячэнне жывёлагадоўчых фермаў і комплексаў неабходнымі кармамі прывяло да істотных змен у іх структуры. Зменшылася выкарыстанне сіласу, бульбы, сена, значна ўзрасла доля сенажу. Дамінуючае становішча сталі займаць канцэнтраваныя кармы, якія ў асноўным увозіліся зза межаў рэспублікі.
Кіруючыся тым, што дзяржаўная форма ўласнасці з’яўляецца вышэйшай у параўнанні з калгаснакааператыўнай, у 70я — першай палове 80х гг. фарсіравалася 371
зліццё гэтых формаў уласнасці ў адну — дзяржаўную. Колькасць калгасаў у Беларусі зменшылася з 2206 у 1970 г. да 1715 у 1985 г., павялічылася колькасць саўгасаў, міжгаспадарчых прадпрыемстваў і арганізацый па вытвор часці сельскагаспадарчай прадукцыі.
Такім чынам, у 1970 — 1985 гг. у выніку спецыялізацыі і канцэнтрацыі на аснове міжгаспадарчай кааперацыі і аграпрамысловай інтэграцыі адбыўся пэўны рост вытворчасці сельскагаспадарчай вытворчасці. Але такая палітыка па развіцці спецыялізацыі сельскай гаспадаркі Беларусі будавалася зыходзячы з інтарэсаў не столькі нашай рэспублікі, колькі былога СССР. Гэта парушала комплекснасць у развіцці аграрнага сектара народнай гаспадаркі рэспублікі, павялічвала дыспрапорцыі паміж яго галінамі, несла вялікія страты экалагічнаму стану Беларусі.
Негатыўны ўплыў на развіццё сельскагаспадарчай вытворчасці аказвала і існаваўшая сістэма нарыхтовак. Яна, па вызначэнні спецыялістаў сельскай гаспадаркі, з’яўлялася ўсётой жа ’’харчразвёрсткай”, якую партыйныя і савецкія органы ’’выбівалі” з калгасаў і саўгасаў усімі метадамі і сродкамі.
Па меры зніжэння вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі ўзмацняліся адміністрацыйнакамандныя метады кіраўніцтва гэтай галіной, узрастала дробязная апека, што стрымлівала гаспадарчую ініцыятыву працаўнікоў сельскай гаспадаркі, зніжала іх адказнасць за канчатковыя вынікі. На вёсцы раслі безгаспадарчасць, абыякавасць, страчваліся маральныя асновы сялянскага ладу, расла псіхалогія ўтрыманства, распаўсюджваліся п’янства і крадзяжы калгаснай маёмасці.
У пачатку 80х гг. сельская гаспадарка былога СССР апынулася ў крызісным становішчы. Ураджайнасць збожжавых практычна не расла. За 15 гадоў яна павялічылася ўсяго на 600 кг і склала 16 ц/га, у той час як у Галандыі — 70, Кітаі — 47, у Венгрыі — 53 ц/га, Аналагічная карціна назіралася і ў сельскай гаспадарцы Беларусі, дзе хоць і адбыўся некаторы рост валавых збораў збожжа, але яго ўраджайнасць у 1971 — 1985 гг. заставалася на адным узроўні — 21,5 ц/га. Становішча ўскладнялася вялікімі стратаміўжо вырабленай сельскагаспадарчай прадукцыі пры яе транспартыроўцы, перапрацоўцы і захоўванні. Так, страта збожжа складала 20 %, бульбы — 49, гародніны — 33 %.
КНІГІ ОНЛАЙН
