Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Папершае, многія негатыўныя з’явы ў эканоміцы былі як бы запраграміраваны самой ’’канцэпцыяй паскарэння” і мерамі па яе ажыццяўленні. Так, запланаванае апераджэнне росту машынабудавання ў адносінах да ўсёй прамысловасці ў 1,7 раза патрабавала яшчэ хутчэй (прыкладна ў 2 разы) развіваць вытворчасць абсталявання для самога машынабудавання. Але эфектыўна засвоіць выдзеленыя сродкі машынабудаўнічы комплекс не змог, а значыць, і забяспечыць таварнае напаўненне рэзка ўзросшых інвестыцый у астатнія галіны народнай гаспадаркі таксама не змог. Як вынік, пачаў накаплівацца інфляцыйны матэрыял, які праз галіновыя сувязі хутка распаўсюдзіўся на ўсю эканоміку краіны.
Падругое, адмоўны ўплыў аказалі аварыя на Чырнобыльскай АЭС і землетрасенні ў Арменіі і Таджыкістане, якія патрабавалі ад 16 да 20 млрд руб. (у цэнах 1986 г.). Адначасова з гэтым рэзка (прыкладна ў 2 — 3 разы) знізіліся сусветныя цэны на нафту і газ, другую сыравіну, якія былі галоўнымі вытокамі паступлення валюты. Калі ў 1980 г. ад продажу нафты, нафтапрадуктаў і газа краіна атрымала каля 22 млрд долараў, то ў 1986 годзе — амаль у 3 разы менш.
Патрэцяе, высокародная і гуманная па сваіх меркаваннях супрацьалкагольная кампанія падарвала фінансы краіны. У ходзе гэтай кампаніі меркавалася паступова скарачаць вытворчасць і рэалізацыю спіртных напіткаў на 10 % у год з тым, каб за 5 гадоў, к 1990 г. вытворчасць і продаж алкаголю скараціць удвая. Але такое скарачэнне было дасягнута ўжо к 1987 г., усяго за два гады план быў перавыкананы. Супрацьалкагольная кампанія суправаджалася варварскім знішчэннем вінаграднікаў, абсталявання спірт, він і піўзаводаў. На іх аднаўленне спатрэбілася і шмат гадоў, і шмат мільярдаў капіталаўкладанняў. Акрамя таго, толькі за 1985 — 1987 гг. у сувязі са скарачэннем продажу алкагольных напіткаў дзяржава недабрала больш 37 млрд руб. (у цэнах таго часу). Адмоўна адбіліся таксама непаслядоўнасць, нерашучасць, палавінчатасць прымаемых мер, частая адмена ўжо прынятых рашэнняў, як гэта было, напрыклад, з дзяржпры383
ёмкай, дзяржзаказам, барацьбой з непрацоўнымі даходамі і многае іншае. Няўстойлівае становішча ў грамадстве і эканоміцы ўсугублялі парушэнні эканамічных сувязяў, забастоўкі, супраціўленне кансерватыўных сіл, усеагульны дэфіцыт пры гіганцкіх нявыкарыстаных рэсурсах на суму каля 400 млрд руб.
Пачацвёртае, адной з асноўных прычын стала няўменне эканамістаў і гаспадарнікаў распрацаваць і ўкараніць нетрадыцыйныя для савецкага ладу эканамічную палітыку і сістэму кіравання народнай гаспадаркай краіны.
У курсе на паскарэнне сацыяльнаэканамічнага развіцця адлюстравалася наша імкненне ўсе эканамічныя праблемы вырашаць як мага хутчэй, адным разам. Мы планавалі ажыццявіць камп’ютэрызацыю народнай гаспадаркі краіны за год — два, наладзіць у той жа тэрмін выпуск высакаякасных тавараў народнага спажывання на ўзроўні сусветных стандартаў, пакончыць з непрацоўнымі даходамі, хутка адвучыць людзей ад выпрацаванай за многія гады прывычкі непамяркоўнага спажывання спіртных напіткаў. Уступіўшы на шлях галоснасці і дэмакратызацыі, палітычнага плюралізму, мы і тут вырашылі ісці наперад "ударнымі тэмпамі”, зусім не ўлічваючы пры гэтым узровень палітычнай свядомасці, прававога, маральнага і агульнакультурнага развіцця асноўнай масы насельніцтва краіны, што ў сваю чаргу ўзмацніла разбалансаванасць і нестабільнасць грамадства.
Безумоўна, крытыкаваць сёння курс на паскарэнне сацыяльнаэканамічнага развіцця краіны лёгка, але, на наш погляд, пры гэтым неабходна ўлічваць наступнае. Папершае, гатоўнасць савецкага грамадства да перамен абмяжоўвалася тады жорсткімі рамкамі парадыгмы развітога сацыялізму, манаполіяй партыйнадзяржаўных структур — апоры кансерватызму ў краіне, адсутнасцю ў грамадстве ўплывовых сацыяльных сіл, якія б былі зацікаўлены ў зломе адміністрацыйнакаманднай сістэмы. Таму ніякага другога ’’стратэгічнага” курсу на перабудову эканамічных адносін не магло нарадзіцца ў той час ні сярод палітычнага кіраўніцтва краіны, ні сярод той часткі савецкага грамадства, якая была шчыра заклапочана будучым краіны. Больш таго, нават калі 6 такая радыкальная праграма і была распрацавана, яе не падтрымала б большая частка савецкіх людзей, зусім яшчэ тады да гэтага не падрыхтаваных. Ды і сам М.С.Гарбачоў потым пісаў, што ў красавіку 1986 года шмат у тое, што ’’адбываецца сёння ў жыцці, мы б, хутчэй за ўсё, не паверылі і нават палічылі 6, што гэта непрымальна”. Падругое, курс на паскарэнне стаў 384
як бы непазбежным этапам у развіцці грамадскай свядомасці, бо калі б мы не прайшлі яго, немагчыма было 6 вызваліцца ад догмаў і схаластыкі мінулага. Патрэцяе, аб’ектыўна сваю палітычную задачу курс на паскарэнне сацыяльнаэканамічнага развіцця выканаў, бо стала зразумела, што вытокі нашых эканамічных цяжкасцяў ляжаць у самім эканамічным ладзе нашага жыцця.
У ходзе ажыццяўлення курсу на паскарэнне сацыяльнаэканамічнага развіцця СССР рабіліся першыя крокі ў напрамку да рыначных адносін. Такім першым значным, хоць і вельмі абмежаваным крокам у напрамку да рынку стала ўвядзенне самафінансавання. Эксперымент аб пераводзе шэрага прадпрыемстваў на самафінансаванне пачаўся ў 1986 г., а ў 1987 г. толькі ў Беларусі на долю пераведзеных на самафінансаванне прадпрыемстваў прыйшлося ўжо каля 20 % прамысловай прадукцыі.
У ходзе гэтага эксперыменту мінулы механізм размеркавання прыбытку быў істотна зменены. Калі раней за кошт адлічэнняў ад прыбытку прадпрыемствы ўносілі абавязковыя плацяжы ў бюджэт у выглядзе платы за фонды, працэнтаў за крэдыт, фіксаваных і рэнтных плацяжоў, затым рабілі адлічэнні ў асабістыя фонды стымулявання, ды яшчэ трэцяя частка прыбытку ішла на пагашэнне страт банкаўскіх пазык, фінансаванне прыросту асабістых абаротных сродкаў. Усё, што заставалася — апошнія 20 % прыбытку, — у прымусовым парадку здавалася ў бюджэт у якасці так званых узносаў свабодных рэшткаў прыбытку. Такім чынам, большая частка прыбытку ішла ў бюджэт.
Зараз жа прадпрыемствы, якія былі пераведзены на самафінансаванне, пасля адлічэнняў прыбытку па цвёрдых нязменных на працягу пяцігодкі нарматывах у бюджэт і ў міністэрства большую частку прыбытку пакідалі ў сябе і свабодна ёю распараджаліся.
На жаль, вельмі хутка высветлілася, што разумны і прагрэсіўны прынцып самафінансавання без адпаведных змен у іншых сістэмах кіравання працаваць не мог. Прыбытак прадпрыемства залежаў не столькі ад працы калектываў, колькі ад вызначаных зверху цэн, планаў выпускупрадукцыі, забеспячэння сыравінай і паліўнаэнергетычнымі рэсурсамі. У гэтых умовах міністэрствы і ведамствы лёгка маглі зрабіць рэнтабельнае прадпрыемства нерэнтабельным і наадварот шляхам змен цэн на рэсурсы, сыравіну, павелічэння ці змяншэння плана выпуску прадукцыі і г.д.
К восені 1986 г. стала відавочным, што значных зрухаў 25. Зак. 5237. 385
у ажыццяўленні курсу на паскарэнне дамагчыся не ўдаецца. Народная гаспадарка СССР, у тым ліку і Беларусі, працягвала працаваць па старой схеме, выкарыстоўваючы загады, штурмаўшчыну, карэкціроўку планаў, палітычныя кампаніі, прабіваннеўсё новых рэсурсаў, сродкаў і г.д. Засталіся непахіснымі адміністрацыйнакамандная сістэма кіравання і вялізны бюракратычны апарат (18 млн чалавек), якія выпустошвалі, глушылі пазітыўныя ідэі. Механізм паскарэння ўсё ніяк не мог зламаць механізм тармажэння, эканоміка захоўвала затратны характар і працягвала рух да крызісу. Паранейшаму не выконваліся планы, давілі валавыя падыходы, зніжаласяякасцьпрадукцыі, сталі пусцець полкі магазінаў.
Наступным важным этапам у перабудове эканамічных адносін стаў пераход ад курсу на паскарэнне да радыкальнай эканамічнай рэформы.
У чэрвені 1987 г. Вярхоўны Савет СССР прыняў Закон СССР ”Аб дзяржаўным прадпрыемстве”, а потым Савет Міністраў СССР і ЦК КПСС прынялі шэраг дакументаў аб радыкальнай эканамічнай рэформе. Яны склалі цэлы том ”Аб карэннай перабудове кіравання эканомікай”, сярод іх ”Аб перабудове планавання і павышэнні ролі Дзяржплана СССР у новых умовах гаспадарання”, ”Аб перабудове матэрыяльнатэхнічнага забеспячэння і дзейнасці Дзяржзабеспячэння СССР у новых умовах”, ”Аб асноўных напрамках перабудовы сістэмы цэнаўтварэння ва ўмовах новага гаспадарчага механізма”, ”Аб перабудове фінансавага механізма і павышэнні ролі Міністэрства фінансаў у новых умовах гаспадарання”, ”Аб удасканаленні сістэмы банкаў у краіне і ўзмацненні іх уплываў на павышэнне эфектыўнасці эканомікі” і інш., усяго 12.
Гэтыя дакументы мелі асноўнай задачай ажыццявіць пераход ад пераважна адміністрацыйных метадаў да эканамічных, да кіравання цераз зацікаўленасць, прадугледжвалі правесці карэнную перабудову кіравання эканомікай, яе інтэнсіфікацыю і мадэрнізацыю на аснове навуковатэхнічнага прагрэсу.
Рэформай прадугледжвалася змяніць існуючую сістэму планавання і перайсці да дзяржзаказа, спачатку абавязковага, а потым добраахвотнага, які не павінен быў ахопліваць 100 % магутнасцяў прадпрыемства. Гэта было зроблена з мэтай павысіць самастойнасць прадпрыемстваў у планаванні і размеркаванні прадукцыі. Акрамя таго, меркавалася паступова перайсці ад размеркавання рэсурсаў 386
па фондах і нарадах да аптовага гандлю сродкамі вытворчасці, увесці дагаворныя і самастойна вызначаныя цэны.
Увогуле гэтая рэформа была для таго часу маштабнай і радыкальнай. Нічога падобнага народная гаспадарка краіны не ведала амаль палову стагоддзя. Фактычна рэформа была накіравана на паступовую замену дырэктыўнага планавання індыкатыўным, гэта значыць на адказ ад планавання натуральных аб’ёмаў вытворчасці і паставак і пераход да эканамічных метадаў рэгулявання праз цэны і нарматывы. Рашэнні аб радыкальнай эканамічнай рэформе закладвалі, як тады меркавалася, адзіную эканамічную і прававую базу для перабудовы планавання, цэнаўтварэння, фінансаў, кіравання, усёй гаспадарчай палітыкі, чаго, дарэчы, не было зроблена пры правядзенні эканамічнай рэформы ў сярэдзіне 60х гг.
Уводзячы ў дзеянне дагаварныя і самастойна вызначаемыя цэны, сфера дзеянняў якіх павінна была пашырацца па меры развіцця гаспадарчага разліку, 4 ”С” для прадпрыемстваў (самастойнасць, самафінансаванне, самакіраванне, самаакупнасць), аптовага гандлю сродкамі вытворчасці, рэформа прыадчыняла шлях да рынку. Потым у сваёй кнізе ’’Перабудова і новае мысленне для нашай краіны і для ўсяго свету” М.С.Гарбачоў падкрэсліваў, што ’’гэта бадай найбуйнейшая і самая радыкальная праграма пераўтварэнняў у эканамічнай сістэме нашай краіны пасля ўвядзення Леніным новай эканамічнай палітыкі ў 1921 годзе”.
КНІГІ ОНЛАЙН
