Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
Ліберальная праграма пераходу да рынку прэзідэнта М. С. Гарбачова была больш блізкай да праграмы ”500 дзён” С.Шаталіна і Р.Яўлінскага, чым праграма М.І.Рыжкова. Але і для прэзідэнцкай, і для ўрадавай праграмы была характэрна адмова ад часовых параметраў праграмы ”500 дзён”, шмат другіх яе радыкальных палажэнняў, паступовы пераход да рынку з захаваннем каркаса старой гаспадарчай сістэмы, абмежавання так званай ’’шокатэрапіі”. I ліберальная праграма прэзідэнта М.С.Гарбачова, і праграма ўрада М.І.Рыжкова захоўвалі на бліжэйшыя гады мадыфікаваную адміністрацыйкакамандную сістэму.
Менавіта праграма ”500 дзён” атрымала падтрымку большасці былых саюзных рэспублік. Яна мела на ўвазе правесці істотную дэцэнтралізацыю эканамічнай улады, захаваць адзіную грашовую сістэму ў межах былога СССР, пазбегнуць увядзення мытных пошлін і іншых абмежаванняў унутранага гандлю. Аўтары яе, хоць і не гарантавалі захавання ранейшагаўзроўню жыцця, дарэчы і нетакога высокага, распрацавалі шэраг мер з мэтай зрабіць пераход да рынку з. меншымі стратамі і нягодамі. Праграма не прадугледжвала працяглага пераходу да рыначнай эканомікі, выглядала больш простай і прывабнай, бо прапаноўвала поўны і безумоўны дэмантаж старой гаспадарчай сістэмы і хутчэйшую прыватызацыю. Дарэчы, праграма С.Шаталіна і Р.Яўлінскага ”500 дзён” была прынята Вярхоўным Саветам Расіі і стала афіцыйнай эканамічнай палітыкай расійскага ўрада.
Але не яна, а ліберальная праграма прэзідэнта М.С.Гарбачова была падгрымана Вярхоўным Саветам СССР, які 19 кастрычніка 1990 г. прыняў ’’Асноўныя напрамкі стабілізацыі народнай гаспадаркі і пераход да рыначнай эканомікі”. Базай для распрацоўкі гэтага дакумента стала менавіта праграма прэзідэнта СССР. Адзначым, што хоць у гэтым варыянце пераходу да рынку прадугледжваўся даволі марудны рух да рыначных адносін, што вяло да штучнага расцягвання пераходнага перыяду, калі старое ўжо не працуе, а новае яшчэ не склалася, але захаванне адзінай эканамічнай прасторы СССР усётакі давала магчымасць пазбегнуць катастрафічнай 392
дэзінтэграцыі рэспублікі і рэгіёнаў. Аднак улады многіх саюзных рэспублік, якія былі настроены больш радыкальна, чым цэнтральныя ўлады, не падтрымалі і гэтую ліберальную памяркоўную праграму прэзідэнта СССР М.С.Гарбачова і крок за крокам станавіліся на шлях падтрымкі радыкальнай праграмы С.Шаталіна і Р.Яўлінскага ці яе аналагаў, як гэты ўжо зроблена ў Расіі.
Праграма ”500 дзён” была падтрымана і на Беларусі. У кастрычніку 1990 г. Вярхоўны Савет адобрыў распрацаваную Саветам Міністраў Беларускай ССР праграму пераходу да рыначных адносін, у аснове якой і была пакладзена радыкальная праграма С.Шаталіна і Р.Яўлінскага.
У вузкім сэнсе слова рынак — гэта сфера непасрэднага таварнага абарачэння абмена грошай на тавары і тавараў на грошы. У шырокім — гэта такая сістэма эканамічных адносін, якая забяспечвае эфектыўнае функцыянаванне народнай гаспадаркі на аснове зацікаўленасці таваравытворцаў у атрыманні прыбытку. Сэрцавінай рыначных адносін з’яўляецца рынак тавараў, які можа эфектыўна дзейнічаць толькі ва ўзаемасувязі з другімі рынкамі — капіталаў, працоўнай сілы, сродкаў вытворчасці, жылля, інфармацыі, тэхнічных навінак і г.д. Кожны з гэтых рынкаў мае свае асаблівасці, розныя формы арганізацыі, але ў той жа час усе яны маюць агульныя рысы: папершае, арыентацыя на спажыўца, падругое, адпаведнасць паміж попытам і прапановай, збалансаванасць паміж імі з адступленнем, як правіла, толькі ў адзін бок — прапанова перавышае попыт. Гэта выклікае канкурэнцыю таваравытворцаў за рынак збыту, якая робіць іх успрымальнымі да тэхнічных навінак, прымушае быць ініцыятыўнымі, настойлівымі, ісці на апраўданую гаспадарчую рызыку, дабівацца высокай якасці прадукцыі і паслуг, зніжаць іх сабекошт, лепш задавальняць попыт спажыўцоў. Патрэцяе, ва ўмовах рыначных адносін устанаўліваецца свабодны выбар пастаўшчыкоў і спажыўцоў, але спажьгўцы, пакупнікі маюць звычайна прыярытэт: яны не дыктуюць сваіх умоў, а проста выбіраюць лепшыя тавары, лепшыя паслугі, меншыя цэны.
Галоўнымі ўмовамі станаўлення і існавання рыначнай эканомікі праграма пераходу Беларусі да рынку лічыць наступныя:
1) гарантыя свабоды прадпрымальніцтва і рэалізацыі права ўласнасці, прызнанне законным існаванне капіталу і прымяненне наёмнай працы;
2) свабода эканамічнага выбару для ўсіх грамадзян рэспублікі, якія маюць аднолькавыя магчымасці для сама393
рэалізацыі ў якасці прадпрымальніка, наёмнага працаўніка, уласніка, дзяржаўнага служачага і г.д.;
3) выкарыстанне свабоднага цэнаўтварэння як асноўнага рэгулятара рыначнай сістэмы разам з дзяржаўным рэгуляваннем эканомікі ў інтарэсах усяго грамадства;
4) максімальная адкрытасць рыначнай сістэмы Беларусі знешнім гаспадарчым сувязям як бліжняга, так і дальняга замежжа;
5) суверэннае права рэспублікі распрацоўваць і ажыццяўляць свае законы і нарматыўнаправавыя акты.
Акрамя таго, пры пераходзе да рыначнай эканомікі трэба ўлічваць і такія эканамічныя фактары, як сувязі беларускага народа, якія склаліся з другімі народамі, інтэграцыя эканомікі рэспублікі ў народнагаспадарчым комплексе былога СССР, арыентацыя на вываз прадукцыі за межы рэспублікі, адносна небагатая сыравінная база, a значыць, і вялікая залежнасць ад імпарту паліва, сыравіны і энергіі, вынікі катастрофы на Чарнобыльскай АЭС.
Галоўным палітычным фактарам стала абвяшчэнне суверэнітэту і незалежнасці Рэспублікі Беларусь 27 ліпеня 1990 г.
Адным з першых крокаў у складанні рыначнай эканомікі ў Беларусі стала падпісанне ў кастрычніку 1991 г. дагавору аб адзінай эканамічнай прасторы паміж Расіяй, Беларуссю, Арменіяй, Кыргыстанам, Таджыкістанам, Туркменістанам і Узбекістанам, да якога пазней далучыліся Украіна, Малдова і Азербайджан. Былыясаюзныя рэспублікі, а цяпер самастойныя, незалежныя і суверэнныя дзяржавы дамовіліся праводзіць узгодненую палітыку ў галінах транспарту, энергетыкі, інфармацыі, развіцця прадпрымальніцтва, фінансаў, падаткаў і цэн, грашовай і банкаўскай сістэм, мытных правіл і тарыфаў, стандартаў, статыстыкі, бухгалтарскага ўліку, развіцці зарубежных эканамічных адносін і г.д.
Важным момантам гэтага дагавору з’явілася прызнанне ў якасці асновы пад’ёму эканомікі прыватнай уласнасці, свабоды прадпрымальніцтва і канкурэнцыі. Менавіта на гэтых прынцыпах ствараецца агульная эканамічная прастора, якая будзе ўключаць у сябе рынкі суверэнных рэспўблік. Больш эфектыўнай дзейнасці адзінай эканамічнай прасторы ў рамках былога СССР садзейнічала і ўтварэнне 7 — 8 снежня 1991 г. у Белавежскай пушчы СНД — Сад ружнасці Незалежных Дзяржаў.
Важнымі напрамкамі ў справе пераходу Рэспублікі Беларусь да рыначнай эканомікі з’яўляюцца наступныя. 394
1. Меры па стабілізацыі эканомікі. Сярод іх значнае скарачэнне выдаткаў на дзяржаўнае капіталаўкладанне, утрыманне апарата кіравання, фінансаванне стратных прадпрыемстваў і г.д. Была распрацавана дзяржаўная праграма па стабілізацыі эканомікі і сацыяльнай абароне насельніцтва, створаны рэспубліканскі фонд стабілізацыі эканомікі, рэфармуецца грашовакрэдытная сістэма. Каб ліквідаваць лішак грашовай масы, насельніцтву дазволена выкупляць ва ўласнасць кватэры, дачы, акцыі, аблігацыі, гаражы і г.д.
2. Раздзяржаўленне, прыватызацыя, дэманапалізацыя, развіццё прадпрымальніцтва і канкурэнцыі. Пераход да рыначных адносін патрабуе ўтварэння суб’ектаў рыначнай эканомікі — незалежных, самастойных, эканамічна адказных не толькі сваімі даходамі, але і сваёй маёмасцю таваравытворцаў, якія будуць займацца прадпрымальніцтвам ва ўмовах здаровай канкурэнцыі. А каб яны існавалі, патрэбны комплекс мер па раздзяржаўленні маёмасці, яе паэтапнай прыва тызацыі і развіцці прадпрымальніцтва. Маецца на ўвазе, што гэты перыяд займе ў бліжэйшай перспектыве 5—10 гадоў і яго канчатковая мэта будзе накіравана на сгварэнне эканомікі з сацыяльнымі прыярытэтамі.
Раздзяржаўленне і прыватызацыя будуць праводзіцца шляхам здавання з наступным выкупам працоўнымі калектывамі і асобамі невялікіх прадпрыемстваў, закансерваваных будоўляў, прадпрыемстваў гандлю, грамадскага харчавання, бытавога абслугоўвання і г.д.
У выніку ў гаспадарцы Беларусі на роўных правах будуць існаваць прадпрыемствы дзяржаўнай, калектыўнай, прыватнай, змешанай формаў уласнасці розных відаў — дзяржаўных, гасразліковых, акцыянерных, арэндных, кааператыўных, калектыўных, народных, індывідуальных прадпрыемстваў (дадатак 15) і г.д.
3. Утварэнне сістэмы дзяржаўнага рэгулявання эканомікі, асноўныя элементы якой — стварэнне ўласнай банкаўскай сістэмы і крэдыту Рэспублікі Беларусь; складанне ўласнага бюджэтнага і налогавага механізма; планавае рэгуляванне; распрацоўка механізма цэнаўтварэння і сістэмы аплаты працы.
У рэспубліцы ўжо створана ўласная банкаўская сістэма, у склад якой увайшлі Нацыянальны банк Беларусі, Знешэканомбанк, Ашчадны і шэраг камерцыйных банкаў. Што датычыць планавага рэгулявання, то мяркуецца абмежавацца комплексным прагнозам эканамічнага і сацыяльнага развіцця рэспублікі, абласцей, раёнаў і гарадоў.
395
У галіне цэнавой палітыкі будзе ажыццяўляцца пераход да свабоднага цэнаўтварэння практычна на ўсе тавары і паслугі, за выключэннем вузкага кола спажывецкіх тавараў, якія ўваходзяць у так званы спажывецкі кошык. Прадпрыемствам дапускаецца самастойнасць у аплаце працы, але дзяржавай пры гэтым устаноўлены мінімум зарплаты.
4. Складванне рыначнай інфраструктуры і механізму яе дзеяння. Пад складваннем інфраструктуры і механізму яе дзеяння маецца на ўвазе ўтварэнне спажывецкага рынку, рынку сродкаў вытворчасці, фінансавага рынку, рынку працоўнай сілы і інш. Так, у 1991 — 1995 гг. на рынак працоўнай сілы будзе выходзіць 1 — 1,2 млн чалавек, у тым ліку да 150 тыс. моладзі, якая будзе ўпершыню ўладкоўвацца на працу. Самастойна або з дапамогай дзяржаўных органаў будзе ўладкоўвацца 600 — 700 тыс. чалавек. Кожны год са сферы працы будзе выбываць 300 — 350 тыс. чалавек. У выніку статус беспрацоўнага будуць мець да 40 тыс. чалавек (дадатак 16).
5. Сацыяльная абарона насельніцтва ва ўмовах рыначнай эканомікі. Маецца на ўвазе, што галоўным элементам сацыяльнай абароны насельніцтва ў новых умовах будзе аплата працы. Таму для ўсіх формаў уласнасці і гаспадаркі ўстаноўлены абавязковы мінімум зарплаты, насельніцтву будуць часткова кампенсавацца расходы ад інфляцыі. 3 мэтай дапамогі малазабяспечаным слаям насельніцтва створаны Пенсійны фонд і фонд сацыяльнай абароны насельніцтва. Намячаецца прыняцце цэлага шэрага законаў, такіх як ”Аб сайыяльнай абароне малазабяспечаных грамадзян”, ”Аб індэксацыі даходаў насельніцтва”, ”Аб абароне правоў інвалідаў” і шмат іншых. Многія з іх ужо прыняты і дзейнічаюць.
КНІГІ ОНЛАЙН
