Эканамічная гісторыя Беларусі
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 432с.
Мінск 1996
6. Пераадольванне вынікаў Чарнобыльскай катастрофы ва ўмовах пераходу да рыначнай эканомікі. Карэннае адрозненне праграмы пераходу да рыначных адносін нашай рэспублікі ад такіх праграм другіх былых саюзных рэспублік заключаецца ў тым, што ні адна з іх не выдзяляе са сваіх бюджэтаў столькі сродкаў на пераадольванне вынікаў гэтай аварыі, як Беларусь. Па гэтым пытанні прыняты закон, згодна з якім зона аварыі аб’яўлена адкрытай для шырокага міжнароднага супрацоўніцтва, што ўжо дало першыя станоўчыя вынікі. Плануецца захаваць дзяржзаказ на працы па пераадольванні вынікаў катастрофы на ЧАЭС, прымяненне жорсткіх санкцый за іх невыкананне, сістэмы льгот і г.д.
Такія асноўныя напрамкі пераходу Рэспублікі Беларусь 396
да рыначных адносін. Але гэтая ўрадавая праграма патрабуе ў будучым аператыўных удакладненняў, новых творчых пошукаў і разлікаў.
Адначасова з урадавай многія палітычныя аб’яднанні, партыі, рухі, плыні распрацавалі альтэрнатыўныя праграмы фарміравання рыначных адносін, з якіх найбольшую вядомасць набылі ’’Асноўныя прынцыпы канцэпцыі пераходу Беларускай СССР да рыначнай эканомікі”, падрыхтаваныя апазіцыяй Беларускага Народнага Фронту ў Вярхоўным Савеце Рэспублікі Беларусь. Асноўнымі рысамі прагпамы БНФ пераходу рэспублікі да рынку з’яўляюцца:
1) выхад Беларусі з СНД і стварэнне ў якасці супрацьвагі Расіі БалтыйскаЧарнаморскай садружнасці (асацыяцыі) дзяржаў (Эстонія, Літва, Латвія, Беларусь, Украіна, Малдова). На думку лідэраў БНФ, адзіная эканамічная прастора гэтых дзяржаў будзе стымуляваць узаемавыгаднае і раўнапраўнае эканамічнае супрацоўніцтва, стане га рантыяй стабільнасці і суверэнітэту;
2) абавязковым элементам функцыянавання рынку, лічаць лідэры БНФ, з’яўляецца раздзяржаўленне і прыва тызацыя эканомікі з тым, каб стварыць сектар прыватнай маёмасці. Дзяржаўны сектар павінен ахопліваць не больш 3040 % гаспадарак. Для праграмы БНФ увогуле харак тэрна апора на прыватную ўласнасць, у тым ліку на зямлю, уласныя беларускія грошы (талер), грашовакрэдытную сістэму і фінансавабюджэтную палітыку, якія павінны забяспечыць канверсуемасць беларускага талера;
3) як ўрадавай, так і праграме БНФ уласцівы такія напрамкі пераходу да рынку, як свабоднае цэнаўтварэнне, якое рэгулюецца толькі суадносінамі попыту і прапановы, сацыяльныя гарантыі насельніцтву, стварэнне заканадаўчай і структурнай базы рынку, гарантыі абароны ўласнасці, ліквідацыя вынікаў аварыі на Чарнобыльскай АЭС.
Падсумоўваючы сказанае, адзначым, што пошук шляхоў перабудовы эканамічных адносін у СССР пачаўся ў 1985 г. і прайшоў некалькі этапаў.
1. 1985 1986 гг. Галоўны ўпор у гэтыя гады рабіўся на захаванне старой адміністрацыйнакаманднай сістэмы з узмацненнем эканамічных стымулаў і некаторых новых метадаў гаспадарання. Пераўтварэнні гэтых двух гадоў былі тыповымі для эканамічных рэформаў сярэдзіны 60х гг.
2. 1987 1989 г. У гэтыя гады пачалі рабіцца першыя нясмелыя крокі да рыначных адносін. Але адметнай рысай прымаемых рашэнняў былі нерашучасць, палавінчатасць,
397
непаслядоўнасць, кампраміс паміж старой сістэмай гаспадарання і аб’ектыўнай неабходнасцю пераходу да новай мадэлі эканамічнай сістэмы.
3. 3 кастрычніка 1990 г. і па цяперашні час. Гэта перыяд пераходу да рыначных адносін. Крок за крокам грамадства ўяўляла, што сацыялістычныя эканамічныя адносіны даказалі сваю нежыццяздольнасць. Стала відавочным, што без вяртання на шляхі сусветнай цывілізацыі немагчыма выйсці з цяжкага ўсебаковага крызісу. Уяўленне гэтай ісціны было вельмі балючым для большасці савецкіх людзей, праходзіла ў абстаноўцы вострай барацьбы, глыбокага крызісу савецкага грамадства, краху многіх мінулых ідэалаў і каштоўнасцяў.
18 .3. Стан эканомікі рэспублікі на сучасным этапе
Адной з асаблівасцяў эканамічнага развіцця Беларусі на сучасным этапе стала тое, што з прычыны адноснай стабільнасці сацыяльнапалітычнага становішча, па раўнальна невялікіх яе памераў і некаторых іншых прычын крызісныя з’явы ў эканоміцы рэспублікі праявіліся пазней, чым у другіх рэспубліках СССР. Толькі ў 1991 г. у Беларусі ўпершыню адбылося абсалютнае падзенне вытворчасці прамысловай і сельскагаспадарчай прадукцыі. У выніку вала вы нацыянальны прадукт да ўзроўню 1990 г. склаў 98 %, a нацыянальны даход — 97 %.
Табліца 18.1. Дынаміка макраэканамічных
паказчыкаў за 1990 — 1994 гг.
Макраэканамічныя паказчыкі 1990 1991 1992 1993 1994
Валавы ўнутраны прадукт 100 98 89,3 80,8 69
Нацыянальны даход 100 97 87,6 78,5 68
Прадукцыя прамысловасці 100 99 89,7 80,7 68,5
Прадукцыя сельскай гаспадаркі 100 95 87 90 86
Аб’ём падрадных работ 100 100 88 72 68
Грузаперавозкі 100 97,8 80,8 63,6 58,5
Пасажыраабарот 100 95,7 85,6 80,8 83,5
Капіталаўкладанні 100 104 74 65 69
Рознічны тавараабарот 100 92 72 62 63
Колькасць занятых у народнай
гаспадарцы 100 97,5 94.9 93,7 97
398
У наступныя гады для народнай гаспадаркі рэспублікі стала характэрным рэзкае абвастрэннеэканамічнага крызісу. Ён праяўляецца ў значным зніжэнні ўсіх асноўных макраэканамічных паказчыкаў, падзенні грамадскай вытворчасці, павелічэнні дэфіцыту дзяржаўных фінансаў, росце інфляцыі, падзенні каштоўнасці беларускага рубля, беспрэцэдэнтным росце знешняй запазычанасці. Усё гэта, як ніколі раней, паставіла народную гаспадарку Рэспублікі Беларусь на мяжу абвалу. Аб гэтым красамоўна сведчыць даныя табл. 18.1.
Такое рэзкае скарачэнне маштабаў вытворчасці абумоўлена перш за ўсё рэзкім падзеннем за 1991 — 1994 гг. на 31 % выпуску прамысловай прадукцыі — асноўнай галіны народнай гаспадаркі рэспублікі. Больш таго, з улікам нерэалізаваных таварных запасаў і неаплачанай прадукцыі вытворчасць прамысловасці скарацілася амаль удвая. Пры гэтым яе спад мае не структурны, а ўсеагульны характар. Гэта тычыцца ўсіх базавых галін прамысловасці, якія маюць першараднае значэнне для развіцця ўсёй эканомікі Беларусі.
Асноўнымі прычынамі падзення аб’ёмаў вытворчасці ў прамысловасці стала перш за ўсё абвастрэнне праблемы збыту прадукцыі, рэзкае падаражанне матэрыяльных рэсурсаў, неплацяжы, што, як следства, абумовіла цяжкае фінансавае становішча большасці прамысловых прадпрыемстваў рэспублікі.
У сваю чаргу абвастрэнне праблемы збыту прадукцыі айчынных прамысловых прадпрыемстваў звязана і з нізкім узроўнем канкурэнтаздольнасці нашай прадукцыі, што стала следствам скарачэння інвестыцый у навуку і новыя тэхналогіі, і стратай традыцыйных рынкаў збыту ў Расіі і другіх краінах — членах СНД, вельмі неэфектыўным пошукам новых рынкаў збыту ў Азіі, Афрыцы і на Бліжнім Усходзе.
У надзвычайным становішчы знаходзіцца сельская гаспадарка Беларусі. Зніжэнне аб’ёмаў яе вытворчасці на 14 %, напружаныя абставіны з забяспячэннем рэсурсамі на загатоўку кармоў, пасяўныя і ўборачныя работы непасрэдна звязаны з недахопам уласных крыніц фінансавання. Асноўнай прычынай дэфіцыту фінансаў з’яўляецца нізкі ўзровень закупачных цэн, якія не забяспечваюць рэнтабельнасць сельскагаспадарчай вытворчасці. У выніку непарытэт, ці нажніцы, цэн на сельскагаспадарчую і прамысловую прадукцыю пастаянна павялічваецца. За 1991 — 1994 гг. цэны на прадукцыю, якая спажываецца сельскай гаспадаркай, выраслі ў параўнанні з 1990 г. на электраэнергію ў 281 тыс. разоў, на дызельнае паліва — у 237, на бензін 399
— у 100, на камбайны — у 149, на трактары Мінскага трактарнага завода — у 67 —80, на мінеральныя ўгнаенні — у 30 " 76 тыс. разоў. За гэты ж час закупачныя цэны на збожжа павялічыліся толькі ў 6 тыс. разоў, цукровыя буракі — 5,7, буйную рагатую жывёлу — 5,4, свіней — у 11,4, птушку — у 16,5, яйкі — у 20,4 тыс. разоў.
Каб набыць у 1994 г. тону дызельнага паліва, калгасам і саўгасам рэспублікі неабходна было прадаць 469 кг буйной рагатай жывёлы ці 4105 кг малака. У 1991 г. на гэтыя мэты патрабавалася суадносна 12 і 100 кг, што ў 39 і 41 разоў менш.
Непарытэт цэн на прамысловую і сельскагаспадарчую прадукцыю прывёў да таго, што за апошнія тры гады беларуская вёска не купляе тэхніку, у 3 разы зменшыла набыццёўгнаенняў, у 2 разы менш нарыхтавалаарганічных удабрэнняў. Да мінімуму скараціліся пастаўкі хімічных сродкаў абароны раслін.
Акрамя таго, у 1994 г. сельскую гаспадарку Беларусі спасцігнула мацнейшая засуха, у выніку якой недаатрыма на 1,4 млн т збожжа, каля 3 млн т бульбы, 0,5 млн цукровых буракоў і іншых відаў сельскагаспадарчай прадукцыі. Для папаўнення недабору збожжа патрабавалася каля 100 млн долараў. Толькі ў снежні 1994 г. на закупку збожжа было накіравана 90 млн долараў.
У такім катастрафічным становішчы сельская гаспадарка Беларусі апынулася нягледзячы на тое, што ў галіне капіталаўкладанняў яна працягвала заставацца адной з най больш прыярытэтных галін. У 1990 — 1994 гг. 25 — 30 % бюджэтных сродкаў выдзяляліся на патрэбы АПК, амаль столькі ж ён атрымліваў дадаткова ў выглядзе розных ільгот і датацый. У цэлым на патрэбы сельскай гаспадаркі рэспублікі ў 1990 — 1994 гг. расходавалася 50 — 60 % бюджэту, у той час як у развітых капіталістычных краінах толькі 4 %,
Праводзімая былым урадам рэспублікі палітыка штучнага стрымлівання закупачных і рознічных цэн на прадукцыю АПК ва ўмовах значнага росту выдаткаў, высокіх тэмпаў інфляцыі не апраўдалася ні з эканамічнага, ні з сацыяльнага пункту гледжання. Такая палітыка прывяла да абвастрэння дэфіцыту бюджэту, да неабходнасці выдзялення дадатковых ілыотных крэдытаў, стварыла ўмовы для масавага вывазу сельскагаспадарчай прадукцыі за межы Беларусі і апусташэння ўнутранага спажывецкага рынку.
У аналагічным становішчы знаходзяцца транспарт і жыл лёвакамунальная гаспадарка, дзе дэфармацыя цэн прывяла да страты працаўнікамі гэтых галін стымулаў гаспадарчай 400
дзейнасці, параджаючы ўсё новыя патрэбнасці ў крэдытах, і, як вынік, садзейнічае далейшаму развалу фінансавай сістэмы рэспублікі і падзенню грамадскай вытворчасці.
Падзенне вытворчасці прамысловай і сельскагаспадарчай прамысловасці адбылося і зза скарачэння капіталаўкладанняў. Толькі за адзін 1994 г. капіталаўкладанні ў народную гаспадарку Беларусі за кошт крыніц фінансавання ў параўнанні з 1990 г. знізіліся на 31 %. Такое падзенне інвестыцыйнай актыўнасці адбылося па прычыне звужэння фінансавых магчымасцяў прадпрыемстваў, скарачэння дзяржаўных капіталаўкладанняў. Неабходна адзначыць, што скарачэнне дзяржаўнага фінансавання вьггворчасці з’яўляецца нармальнай з’явай ва ўмовах рыначнай эканомікі.
КНІГІ ОНЛАЙН
