Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
80 Lietuvos Metrika / Parenge A. Baliulis. Knyga Nr. 594 (1585-1600). Vilnius, 2006. P. 45-95.
81 Statute na Walnych seymech Koronnych uchwalone.
82 15 кастрычніка 1445 г. паслы сабраліся ўГародні для элекцыі караля Казіміра Ягелончыка. Гэта былі арцыбіскуп гнезненскі Вінцэнт, кракаўскі біскуп Збігнеў, вроцлаўскі Уладзіслаў, кракаўскі ваявода Ян з Тэнчына, познаньскі Лукаш з Горкі, брэст-куяўскі Ян з Ліхіна, іваўскі Пётр са Спровы, канцлер каронны Ян з Канецполя. Сойм, які быў праведзены Пётрыкове 27 лютага 1446 г„ ухваліў кандыдатуру Казіміра, аднак канчатковае рашэнне было прынята 5 чэрвеня (гл. Panowanie Kazimierza, Jana Alberta i Alexandra Jagiellohczykdw krolow Polskich i W. zsi^t Litewskich wyj^te z r^kopisdw Jana Albertrandego biskupa Zenopolitariskiego/Onacewicz І. Wyd. T. 1. Warszawa, 1827. S. 5-20)
83 Statuta na Walnych seymech Koronnych uchwalone. S. 207-220.
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
Кутшеба С. Нсторпн обіцественно-государственного строя Польшм. СПб., 1907. С.149-152.
Старченко Н. Проблематнка сейммків Волнньского воеводства... С. 116.
Пазднякоў В. Каптуровы суд II Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 4. Мінск, 1999. С. 103; Volumina legum. Tom II. Petersburg, 1859. S. 123-126.
РадаманА. A. Шляхецкія з’езды i соймікі... C. 135.
Інстыгатар прадстаўнік інтарэсаў дзяржавы ў маёмасных справах са піляхтай, духавенствам і інш.
Borowik. Р. Jurysdyki miasta Grodna... S. 278.
Volumina legum. Tom V. Warszawa, 1738. S. 429. Гл.: Borowik. P. Jurysdyki miasta Grodna ... S. 312,317.
Volumina legum. Tom VII. Warszawa, 1860. S. 114.
Радаман A. A. Шляхецкія з’езды i соймікі... C. 135.
ABAK. T. 3. Акты Брестского суда (1401 1699) / Преднсл. Я. Головацкнй. Вяльно, 1870. № 165. С. 308-319.
Statuta na Walnych seymech Koronnych uchwalone... S. 400-438.
Падчас бескаралеўяў дзейнасць павятовых соймікаў цесна далучалася да дзейнасці з’ездаў ВКЛ. Пасля смерці С. Баторыя ў 1587 г. соймікі скліканы на 16 верасня універсалам, выдадзеным 25 жніўня ў Варшаве (гл. Volumina legum. Tom II. S. 226-233.). Для разгляду пастаноў соймікаў 17 лістапада быў скліканы Віленскі з’езд, якім былі накіраваны ў Польшчу паслы для удзелу ў элекцыі (гл. Лаппо H.J4. Велнкое Княжество Лмтовское во второй половнне XVI столетмя... С. 620-624.). Акрамя таго, у Варшаву маглі выклікацца асобныя службовыя асобы па пастанове генеральнай канфедэрацыі. Напрыклад, па генеральнай канфедэрацыі 1648 г. у Варшаву 10 верасня павінен быў з’явіцца староста і ваявода мсціслаўскі, гарадзенскі, абрынскі Фрэдэрык Сапега для рэвізіі скарбу ВКЛ (Volumina legum. Tom IV. Warszawa, 1737. S. 72-84.).
Практыка абласных соймаў шляхты асабліва развілася ў ВКЛ з сярэдзіны XV ст. у форме вялікіх з’ездаў шляхты зямлі або нязначнай колькасці суседніх землеўласнікаў, якіх тычылася справа па якой склікаўся з’езд. У іх маглі ўдзельнічаць мяшчане ў якасці землеўласнікаў, калі абмяркоўваліся справы аб пахожых людзях або земскіх маёмасцях. Шляхта на беларуска-літоўскіх землях XVI ст. падзялялася на ўплывовых магнатаў ідробную павятовую шляхту. Яе прадстаўнікі збіраліся падчас 1-га і 2-га бескаралеўяў, а з 3-га (Volumina legum. Tom III. Petersburg, 1859. S. 343-358.) паўплывалі на выпрацоўку шырокага паняцця сойміка, як збору павятовай шляхты. 3 часоў Жыгімонта I уваходзяць у практыку павятовыя з’езды шляхты для абрання дэпутатаў на вальныя сеймы. Першыя сеймікі быгі скліканы ў 1511 г. для камандзіравання 2-х дэпутатаў ад павета на вальны сойм, дзе абмяркоўвалася пытанне аб спосабах адбывання ваеннай павіннасці. Павятовыя соймікі былі зацверджаны канстытуцыяй 1565 г., азатым Статутамі 1566 і 1588 гг. Пры заснаванні ў 1581 г. Трыбунала ВКЛ соймікамі афіцыйна былі названы зборы павятовай шляхты для абрання членаў гэтага суда. У Статуце 1588 г. зацзерджаны тры віда сойміка: перадсеймавый, пасеймавый і галоўны, на якім выпрацоўваліся агульныя дзеянні на сойм. Збор шляхты для суддзяў земскага суда называлі з’ездам (Лаппо Н. 14. Велнкое Княжество Лнтовское во второй половмне XVI столетня. Лптовско-русскнй повет н его сеймнк. Юрьев, 1911. С. 76, 115-118,175-285,286-307).
ABAK. Т.З. С. 308-319.
НГАБ, ф. 1870, воп. 1, спр. 1, арк. 297-298 адв.
ABAK. Т. 1. С. 196-203.
10“НГАБ. Ф. 1870, воп. 1, спр. 5, арк. 4-6.
101НГАБ, ф. 1870, воп. 1,спр. 6, арк. 7.
1юЛаппо Н.П. Велякое Княжество Лнтовское во второй половянеХУІстолетмя... С. 620624.
‘“’Лаппо 14.Н. Велнкое Княжество Лнтовское во второй половнне XVI столетня... С. 556.
104АВАК.Т. І.С. 196-203.
105 Старченко Н. Каптуровнй суд першого безкоролів’я крізь прмзму скарг... С. 265-282.
‘“НГАБ. Ф. 1870, воп. 1, спр. 1, 2.
'°7НГАБ. Ф. 1870, воп. 1, спр. 3.
108НГАБ. Ф. 1870, воп. І.спр. 2, арк. 43-44 адв.
ІЮНГАБ. Ф. 1870, воп. 1, спр. 2, арк. 81-82 адв., 111-114 адв., 179-180 адв., 373-380 адв., 419-420 адв., 497-498 адв.
1І0НГАБ. Ф. 1870, воп. 1, спр. 2, арк. 377-378 адв.
111НГАБ. Ф. 1870, воп. 1,спр. 2, арк. 327-328 адв.,453-454 адв.
11!Nagielski М. Sapieha Pawel Stefan Н PSB. Т. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 133-138.
“’Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. T. IV. Ziemia Smolenska i wojewddztwo Smolenskie XIV-XVIII wiek I pod red. A. Rachuby. Oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk. Warszawa, 2003. S. 231.
“’НГАБ.Ф. 1870, воп. 1,спр.2,арк. 111-114, 363-364 адв., 419-420 i інш.
,15НГАБ. Ф. 1877, воп. 1, спр. 2.
llfiHrAB. Ф. 1870, воп. 1,спр. 7,8, 9.
Зміцер Яцкевіч, Вадзім Урублеўскі (Мінск)
Гарадзенскі магістрат у XVIII ст.
Дадзены артыкул з’яўляецца працягам планамернага даследавання гісторыі, структуры і функцыянавання Гарадзенскага магістрата органа гарадскога самакіравання мяшчан г. Гродна. У матэрыялах папярэдняй канферэнцыі «Гарадзенскі палімпсест» быў апублікаваны артыкул па гісторыі Гарадзенскага магістрата ўХУІІ ст.1 У сувязі з гэтым аўтары спрабавалі пазбегнуць паўтораў і адпаведна не тлумачылі розныя моманты і тэрміны, якія былі асветлены ў папярэднім даследаванні.
Прадметам даследавання найперш з’яўляюцца актавыя кнігі Гарадзенскага магістрата XVIII ст., якія захоўваюцца ў Нацыянальным гістарычнымархівеБеларусі(далей -НГАБ),а таксамадрукаваныякрыніцы і даследаванні. Аб’ект даследавання дзяржаўная ўстанова Гарадзенскі магістрат. Мэта працы асвяціць дзейнасць згаданай установы ў XVIII ст., ахарактарызавацьасноўныявідыкрыніц,якіяналежацьдаяесправаводства і зберагаюцца ў фондах НГАБ, скласці спіс ураднікаў за згаданы перыяд. Як і ў папярэдні раз шэраг тлумачэнняў тэрмінаў упершыню ўводзіцца ў навуковы абарачэнне ў беларускай гістарыяграфіі. Акрамя таго была зроблена спроба стварыць біяграфію аднаго з гарадзенскіх бурмістраў і першых прэзідэнтаў места Юзафа Бадаракі.
Спецыяльных даследаванняў прысвечаных гарадзенскаму магістрату за выключэннем артыкула Юрыя Гардзеева2 па гісторыі канцылярыі няма. ІПэраг даследчыкаў гісторыі Гародні і яе ўраднікаў згадвалі альбо вывучалі розныя аспекты выкарыстоўваючы пры гэтым асобныя дакументы. Адпаведна мы скарысталіся інфармацыяй з прац таго ж Ю. Гардзеева3, Наталлі Сліж4. Тэрміналагічныя аспекты назвы дакументаў і ўрадаў, іх дэфініцый былі распрацаваны з дапамогай слоўніка старажытнай актавай мовы Мікіты Гарбачэўскага5, энцыклапедыі ўрадаў Збігнева Гуральскага6 і артыкула аб сакратарах надворных караля Жыгімонта Аўгуста Марка Феранца7. Асобныя палажэнні апошняга даследчыка, а таксама аднаго з аўтараў былі выкарыстаны пры даследаванні ўраду каралеўскага сакратара8. Пры стварэнні спіса ўраднікаў гарадзенскага магістрата важнай крыніцай стаў даведнік па ўрадніках Троцкага ваяводства9, а таксама дакументы надрукаваныя ў сёмым томе Актаў віленскай археаграфічнай камісіі10. Дзейнасць гарадзенскага магістрата параўноўвалася з падобнымі структурамі ў іншых гарадах Беларусі11.
Крыніцы. Усе дакументы з актавых кніг Гарадзенскага магістрата за XVIII ст. можна падзяліць на некалькі тыпаў, якія адрозніваюцца спосабам фіксацыі інфармацыі і спосабам яе захавання. Прадстаўленыя крыніцы ў матэрыялах Гарадзенскага магістрата, з’яўляюцца арыгінальнымі. Арыгіналы падзяляюцца на бруднапісы і белавыя экзэмпляры. Бруднапісы перапісваліся ў актавую кнігу ў чыстым выпраўленым выглядзе згодна з усталяванай формай. Перапісаныя з бруднапісаў і картак начыста ў актавую кнігу дакументы набывалі юрыдычную моц12.
У фондзе Гарадзенскага магістрата (ф.1761) захоўваецца 25 спраў, што храналагічна ахопліваюць прамежак часу з 1638 па 1799 гг. Гэта актавыя кнігі, выпісы з іх, інвентарныя апісанні Гародні іяе ваколіц (1680, 1738 гг.) і інш. 3 іх ліку было праведзена даследаванне пяці актавых кніг Гарадзенскага магістрата XVIII ст. Першыя тры змяшчаюць матэрыялы змешанага справаводстваабедзвюхпалатмагістратаза 1680-1729 гг., 1715-1720 гг., 17261779 гг. У іх утрымліваецца шырокая колькасць дакументаў натарыяльнага, гаспадарча-фінансавага, дзяржаўнага і судовага характару. Канец XVIII ст. прадстаўлены двума асобнымі справамі, адна з якіх прысвечана дзейнасці войтаўска-лаўніцкага суда (судовыя працэсы, пастановы), а другая бурмістраўска-радзецкага (акты куплі-продажу, даверанасці і інш.).
Тагачасная тэрміналогія безумоўна адрознівалася ад сучаснай і таму важным прадстаўляецца ведаць, як вызначаліся некаторыя найменні дакументаў, якія актыкоўваліся на пасяджэннях магістрату. Да назваў дакументаў патлумачаных у папярэднім артыкуле, прысвечаным гісторыі Гарадзенскага магістрата ўХУІІ ст,13, можна дадаць новыя, якія з’явіліся ў актавых кнігах згаданай установы ў XVIII ст.14.
«Аблігацыя» запіс закладнога пагаднення, заклад, зарука; «акт дыспартамента кантрыбуцыйнага» акт размеркавання кантрыбуцыйнага падатку; «апавяданне» паказанне істца на судовым працэсе; «ардэнанс» указ караля або князя сваім падданым увогуле, асобнай групе ці адной асобе, нарматыўна-прававы акт, які выдаваўся манархам; «атэстацыйны скрыпт / атэстацыя» дакумент аб прызнанні (атэстацыі) пэўнай дамовы; «візія» агляд месца здарэння; «дэспазіцыя» распараджэнне; «інструмент» інструкцыя да дзейнасці або патэнт на пасаду; «інтэрагаторыя» судовы акт, які змяшчаў пратакол апытання сведкаў ўходзе судовага разбору; «інтэрцыза» перадшлюбны запіс, у якім агаворваліся ўмовы атрымання пасагу, «запіс выдзеркафовы» запіс грашовай сумы на водкуп; «запіс дажывотны» акт перадачы маёмасці ў пажыццёвае валоданне; «запіс рэфармацыйны» запіс за прынесены жонкай пасаг роўнай або падвоенай сумы; «зрачэнне» акт перадачы; «кантумацыя» судовы вырак, які вызначаў лёс маёмасці асуджанага; «касацыя / касацыйны скрыпт» вердыкт аб адмене пэўнай пастановы ці судовага выраку; «квітацыйны скрыпт / квітацыя» -
КНІГІ ОНЛАЙН
