Гарадзенскі палімпсест 2011
Асоба, грамадства, дзяржава. XV - XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 384с.
Мінск 2012
W wiek XVI monaster sw. Borysa i Gleba wszedi gdy jego ihumenem byt Ar-
seniusz, ktory funkcj^ t$ peinit od 1492 r. W 1500 roku wielki ksi$z$ litewski Aleksander darowat monasterowi «wiecznie» sad przy rzece Niemen4. W archiwum klasztornym znajdowat si^ tylko fragment tego dokumentu. Jego ostatnie zdanie: «правйла вепйкая кнегйня» sugeruje, ze jakqs rol^ w nadaniu sadu odegrala malzonka Aleksandra, ksi^zna Helena. Zapis ten zostal potwierdzony w 1509 roku «konfirmacj^» Zygmunta Starego ’.
Pierwsza wojna polsko-moskiewska nie oszcz^dzita monasteru grodzieriskiego. Podczas wojny monaster zostal spustoszony, a cerkiew spalona. Kronikarz klasztorny zanotowal: «gdy bowiem Moskwa do zamku szturmowala, na ten czas zbito sklepienie, piaskiem i gruzem cerkiew wysypano, i tak zaci^gn^wszy armaty do zamku ognia dawano»6.
Dzielo odbudowy monasteru i cerkwi przypadto nowemu ihumenowi Lukaszowi. Obj^l on Ц funkcj^ juz w 1500 roku. Odbudowy cerkwi wspieral Bohusz Bohowitynowicz, daj^c srodki na odbudowy murow cerkwi, pokrycie dachu oraz jej wystroj wewn^trzny7. Postac Bohusza Bohowitynowicza wzbudza pewne kontrowersje. Znamy dwie osoby o tym imieniu ojca i syna. Bardziej znan^ postaci^ w historiografii jest syn, poczqtkowo pisarz na dworze wielkiego ksi^cia, pozniej podskarbi ziemski i marszatek hospodarski8. Nadawc^ dla monasteru kotozskiego byl jego ojciec, rowniez pisarz gospodarski, namiestnik przelajski, o czym swiadczy wzmianka w kronice klasztornej nie mog^ca odnosic si^ do syna, mowi^ca, ze by! on «zastuzony» dla Kazimierza, Aleksandra i Zygmunta. Potwierdzeniem tej tezy moze bye tez tytulatura wyst^puj^ca w znanych nadaniach Bohowitynowicza: horodniczy trocki. Ostatnim dziataniem Bohusza Bohowitynowicza bylo wyjednanie u Zygmunta I w 1512 r., przywileju potwierdzaj^cego wszystkie dotychczasowe nadania na rzecz monasteru. Kronika klasztorna informowata, ze Bohusz Bohowitynowicz zmart w 1513 r. i zostal pochowany w cerkwi kolozskiej «przy pierwszym stupie od oltarza wielkiego po prawej r^ce»9. Jego imi^ wyst^puje w pochodz^cym z 1517 roku Pommianniku z monasteru sw. Trojcy w Stucku, co oznacza, ze wspieral rowniez ten klasztor10.
W 1502 roku niejaka Matrona Artemowa sprzedala ihumenowi grodzieriskiemu dworzyszcze. Ihumen Lukasz miat tez w 1502 roku kupic ziemi^ na rzecz klasztoru od niejakiego Hrynki, «czlowieka koniuszego grodzieriskiego». Swiadkami zakupu byli starcy monasteru grodzieriskiego Ambrozy i Jakim oraz ihumen supraski Jonasz11. Wlasnie obecnosc tego ostatniego budzi w^tpliwosci. W 1502 roku ihumenem supraskim byl przeciez Pafnucy Siehieri, po nim ihumenem supraskim byl Kalikst, a Jonasz zostal ihumenem dopiero w 1512 roku. Bye moze byl on swiadkiem zakupu gruntu przez ihumena Teoktysta w 1512 roku. O takiej mozliwosci swiadezy archiwalny zapis mowi^cy o zakupie gruntow przez ihumenow Lukasza i Teoktysta i przyl^czeniu ich do maj^tku monasterskiego12.
Wspomniany Teoktyst zostal ihumenem grodzieriskim okolo 1506 roku.
W tym wlasnie roku kupii on na rzecz klasztoru kolejny grunt. Sprzedawcq byt Bogdan Soncewicz z zonq Mariq oraz synami Waskq, Ostapkq i Zukiem: «подалй есмо посполйтою рукою огородца, коего угод к монастыру, йгумену святых мученйк Борйса й Глеба Теоктйсту за пол копы грошей ...»13. Dokument byt datowany na 8 stycznia.
Dobroczyrica klasztoru kotozskiego, pisarz hospodarski Bogusz Bohowitynowicz 20 lipca 1506 roku zapisal na rzecz monasteru ludzi z folwarku Czeszczewlany (w dokumentach wyst^puje nazwa Czeszczewicze lub Czaszczyny) w powiecie grodzieriskim wraz z ich ziemiami ornymi i tqkami oraz daninami pieni^znymi i miodowymi: «людй в городенском повете на ймя Чашчыны (...) запйсую к церквй Божой святых мученйк Борйса й Глеба у Городне, которую ж церковь опустелую ч опалую сам собою поправйл есмы й наклады немалый положйл, а дал есмы тыж людй з йх землямй пашнымй й бортнымй йзданмй грошовымй й медовымй й з дяклы»1'1. Dokument ten jest niezwykle istotny, potwierdza bowiem, ze wczesniej Bohusz Bohowitynowicz poniost nakiady na odbudow^ zniszczonej cerkwi monasterskiej. Wsrod swiadkow obecnych przypodpisaniu dokumentu wymienieni zostali metropolita kijowski Jonasz oraz biskup smolenski Jozef Soitan15.
Juz 28 lipca 1506 roku krdl Zygmunt Stary wydal potwierdzenie zapisu Bohusza Bohowitynowicza na rzecz monasteru kotozskiego. Krol oddaje monaster pod opiek^ Bohuszowi Bohowitynowiczowi, za to, ze ten odnowit i wyposazyt cerkiew monasterskq, jednoczesnie nakazujqc by metropolici kijowscy nie wtrqcali si9 w sprawy monasterskie i nie naktadali na niego podatkow, ani innych obciqzen finansowych. W potwierdzeniu krolewskim czytamy: «(...) з ласкй нашей тую церковь (...) светых мученйк Борйса й Глеба далй есмо ему (tj. Bohuszowi Bohowitynowiczowi Р. Ch.) в его моц й подаванйе. Мает он тую церковь подаваты, кому ся ему найлепей будет выдаты й водле своего накладу в моцй в опеканю своем йметй. А метрополйт й епйскоп тот, под которого благословенйем тая церковь есть, нйкоторым обычаем в тот монастырь й церковь не вступоватйся»'6.
Tf samq dat^ co donacja Bohusza Bohowitynowicza nosit list («благословенная грамота») metropolity Jonasza. Znalazty siy w nim zalecenia, ktore zostaly pozniej potwierdzone, wspomnianym powyzej listem krolewskim (krol Zygmunt powotywat si^ na blogosiawienstwo metropolity Jonasza dla Bohusza Bohowitynowicza na opiek? nad monasterem grodzieriskim). Metropolita oddaje klasztor kotozski pod opiek^ Bohowitynowicza, pod warunkiem, ze ani on, ani jego nast^pcy nie b^dq pobierac podatkow, ani czerpac innych korzysci materialnych z monasteru, nie b^dq tez wprowadzac zmian w ustawie klasztornej. Metropolita zobowiqzat si^ tez, ze bez zwloki b^dzie btogoslawit i potwierdzat wybor ihumenow, dokonany przez braci, za wiedzq i zgodq ktitora''.
W 1506 roku monaster w Grodnie otrzymai tez 10 kop groszy iitewskich z majqtku zmartego kniazia Dymitra Putiatycza18.
10 sierpnia 1508 roku na prosb^ Bohusza Bohowitynowicza krol wydai kolejny list potwierdzaj^cy kupno przez monaster kotozski dworzyszcz i pol u mieszczan grodzienskich. List ten dotyczyl zakupow uczynionych przez monaster jeszcze za czasow ihumena Lukasza. Bye moze powodem wydania listu byty pretensje spadkobiercow i rodzin sprzedawcow dobr do wladania maj^tkami znajduj^cymi si^ w posiadaniu monastery. List krolewski potwierdzal jednak, ze prawo do wladania kupionymi ziemiami posiada monaster i jego ihumeni: «(...) Нгумен монастыря его Городенского светых мученйк Борйса й Глеба на ймя Лука купйл у меіцанкй Городенское у Артемовое жены Бйцйковое на ймя Мартыны, дворшце с полем с тым, которое подле того дворшца за копу грошй (...) Ау меіцанйна на ймя Будйла Содовнйка йу его детей купйл он же за семьдесят грошей обел (...)йлйсты купный на то перед намй покладал (...) Нехай того йгумен монастыря его u no hum будучй тую куплй держйт к той церквй Божой co всйм тым, как купйл й водле лйстов купчйх»'9.
W 1512 roku krol Zygmunt wydai kolejny przywilej jak stwierdzai kronikarz klasztorny «wszystkie dobra konfirmuj^cy», czyli potwierdzaj^cy posiadanie przez klasztor gruntow, placow i innych maj^tnosci czy to kupionych, czy otrzymanych w darze20.
Bohusz Bohowitynowicz, jak juz wspomnialem, zmari w roku 1513, a jego syn Michal Bohusz w 1530 roku. Ten ostatni przed smierciq, 12 listopada 1529 r., sporz^dzil testament w ktorym przekazai monaster sw. Borysa i Gleba w opiek? hospodarsk^21.
Jednak po smierci Michaia Bohusza Bohowitynowicza opiek^ nad monasterem wbrew ostatniej woli ktitora przej^li Hrynkiewiczowie alias Woilowiczowie. Ich opieka miala jednak zupetnie inny charakter niz opieka Bohowitynowiczow. Ihumenem monasteru byt wowczas Jonasz, ktory t? funkcj^ sprawowai od roku 1530 (lub 1520). Jonasz jest nazywany archimandryt^, nie wiadomo jednak w jaki sposob uzyskal prawo do postugiwania si^ tym tytulem.
Pretensje Hrynkiewiczow do sprawowania opieki nad monasterem kotozskim wynikaty jakoby z faktu, ze ich przodek Hrynko Chodkiewicz w 1480 roku, zapisal monasterowi danin^ roezn^22.
Jako «najgorszego» opiekuna kronika klasztorna wymienia Bohdana Hrynkiewicza, ktory za posrednictwem swoich urz^dnikow czynii monasterowi «nieznosne krzywdy», a na skargi odpowiadat jedynie zwi^kszeniem ucisku. Wobec takiej sytuaeji archimandryta Jonasz zlozyi u krola Zygmunta Augusta skargi na post^powanie Hrynkiewicza. Krol odebrat Hrynkiewiczowi prawo do opieki nad monasterem grodzienskim i przekazai je Iwanowi Hornostajowi, marszatkowi hospodarskiemu, podskarbiemu ziemskiemu WKL23. List krolewski w tej sprawie
byt datowany na 30 sierpnia 1531 r.24 Iwan Hornostaj dobrze sprawowat funkcj^ opiekuna monasteru, bowiem krzywdy wobec niego na pewien czas ustaly. Jednak po pewnym czasie pretensje do opieki i maj^tku klasztornego powrocily ze strony nast^pcow Hrynki Chodkiewicza.
Kronikarz klasztorny podawal, ze swoich praw do opieki nad klasztorem zacz^t dochodzic Hrynko Wotlowicz. Jednak Hrynko Wotlowicz zmart przed 1513 r., a nie wczesniej niz w 1503 r.25 Wydaje si^, ze Hrynko WoHowicz o ktorym mowa to postac identyczna z Hrynko Chodkiewiczem. W drugiej polowie lat trzydziestych i latach 40-tych XVI wieku swoich praw do monasteru mogli dochodzic jedynie spadkobiercy Hrynka.
Pretensje o ktorych mowa staly si^ najprawdopodobniej powodem wydania Hstu przez metropolis kijowskiego Makarego datowanego na 24 grudnia 1546 r., w ktorym metropolita upominat i wzywaJ zyj^ce dzieci i wnuki Hrynki: Iwana, Marka, Hrehorego, Michata, Pawta, Hrehorego Bohdanowicza i Andrzeja Lukaszewicza, do zaplaty ktorzy zobowi^zari zapisanych przez ich ojca i dziada. W inwentarzu wspomniano, ze upomnienie to przyniosto skutek, bowiem nasSpcy Hrynki dali zapis wieczysty w jakim zobowi^zywali si§ wypehiiac legacj^ ojca26. Rok 1500 wspomniany przy dokumencie najprawdopodobniej jest daS falszyw^, bowiem Makary dat swdj list w 1546 r„ a w 1500 metropolis kijowskim by! Jozef.
Wdowa po Hrynce, wysSpuj^c wspolnie ze swym zSciem Mikolajem Jakubowiczem Koncewiczem uzyskala przywilej na оріек^ nad klasztorem kolozskim od krolowej Bony. Dziataj^c na mocy tego przywileju «nieznosne krzywdy temu klasztorowi czynita, kiedy od poddanych klasztornych podatki i grabiezy brata, lasy i gaje pustoszyta, i inne wiolencje wyrzQdzala»27. Krzywdy te byty powodem skargi archimandryty Jonasza do krola Zygmunta Augusta ztozonej w 1546 r., za wiedzq Iwana Homostaja. Zygmunt August przekazal skargi namiestnikowi grodzienskiemu wyznaczonemu przez Bon^, Wojciechowi Kimbarowi, nakazujqc by ten bronil klasztoru od «opieki» wdowy po Wotlowiczu i jej zi^cia28.
КНІГІ ОНЛАЙН
