КНІГІ ОНЛАЙН
- 18 -эабаронай, нават самая невялікая цікаваспь да гэтага чала~ века япротка караліся. Бог дапаможа, пачынаочн з с^зняпняга дая будунь зроб-лвны рэальныя крокі для аовятлення іворчасці і дзэйнасці НастаУнІка крнмскататарскага навода, 1 няма сумнення 3 тым, што ? гэтай 'выоакароднай прапы наша канферэнцыя — першы эначны крок, a ? далейіпнм гэта прада будзе оіотэматычнай і ўсебвковай. За гады Савецкай улады мы прыйшлі на край, за якім пачынавцца бвспамяцтва> отрата сувязі ? параемнасці з пака— леянем даядоУ і прадзедаУ. Гэты трагізм крымскататарскага народа пачауоя з моманту заваявання і пакарэння Крыма, а 3 гіоторыі эканамічнага і палітйчнага прыгнёту пасля Касірач-ніка займаз аообае меоца, бо зробленае ў наступны перыяд не Ідзе яі 3 якое паюаўнанне з тым, што пераянУ народ за па-пярэднія 134 гада. За гада Саэецкай улгды творчаоці выдат-нага чалазека-патрнвта Іомаіла мррзы Гаспралы, яго дзейнас-пі Н0 былп прнавечана ні адной навуковай работы.ні адной якой-небудзь публікапні Ў CGCP. Вооь чаму мы вельмі ўдзяч-нй ?о!м нашым гаоцям, якія прыехалі г муоульманскіх і хры-спіянскіх рэопублік і краін, каб выкавапь павагу Іомаілу мнрэв Гаспралы. Мы з нецярпліваоц» чакаем суоірэч з гаспя-мі, внотуплення? вучоных, спешяліотаў, інфармацыв аб но-внх фактах I нввядомых нам крыніпах. Прыміце яіакі паклон зе добрыя думкі, цёплыя пачунці д наша.і вялікага оуайчннні’ і — ізмаіла мырзн Распралы, за тоз, што вы адправіліся 3 Міля^. оях ча яго Радзіму-за тое, што Унукам t праУнучам ваі'чзал! воліч гэ^ага аапра?- - 19 - да вяліяага чалаввка. Тыоячу разоУ, з паклонам, дзякуй усім. Тйм больш, што праводзім гэіу канферэнцыю з вапым удзелам тада, калі У жышіі майго крымскататарскага народа заблічічэ-ла святло вяртання на Радз"му, кал? з"явілаоя надзея на яго адраджэнне, пасля праклятых гадоУ прыніжэння духоўвай, вапыянальнай культурн t мовы. У час.калі мова, культура, традапыі майго народа зна-ходзяппа ва грані знікнення і стаіць пнтанне аб існазанні крымскіх татар як зтнаса, вбілей Ісмаіла мнрзы Гаспрала, міянародная канферэвшя яго памяпі безумоУна вгльмі важная падзея і будзе светлай отаронкай у гісторыі барапьбы варода. Няхай жа канферэноыя і курултаЗ, які мае адбыппа, будуць дастойнай падзеяй у адрадаэнні напыянальнай культупн, вяртанні народа на свав гістаоычнуэ садзЫу, вяртанне сваі" гоавоУ, якія дадзены яму ад наюаджэння Богам, і ніяк! Увад не можа іх адабрапь. Але нам, усім маім оуайчнннікам, тлэба заўоёды памя-таць запавет: "Дзільдзе, факірдзе, !шце бірлік" /"3 адзі-най мовай яднанне Г сэрцах, думках і спраяах"/. Прнтгіымлі-вапца гэтага запавету — значнць не ствараць ассбныя групоў-кі У нашянальным руху, непаразуменні паміж розлымі грамада-мі і аргянізапыямі, паклаопі канеп амбіпыям. Калі мы дзеля вялікай мэты народа не зробім гэтага, то не заслухым падзя-ку няшчадкпУ, а тых, хто знарок або незнарох будзе рабіпь шкоду агульнай справе — народ пракляне. Каб г\п.ть дастойнші Унукамі і праунукамі Ісмаіла мнр-зн Гаспрялы, кяб бяпь суайчычніяаш гэтага вялікага чалаве-ка. Мн — new 'ті н« рэбоце, лзе мч ні былі і птто б w .чі - 20 - рабілі — кокш крок, коаны pyx, жаданне, учынак павінны рабіпь так, каб гэтыя дзеянні ае залоаяалі годнаоць народа, не прнніжалі яго 7 вачах інпшх. Д-ж дааайце е, дарагія суайчыннік:, зробім так, каб наша вера, нашы нацыянальныя традыцыі, маральна-этнчныя hop-mu паводаін бталі не толькі іпэадметам павагі, але і Увайтлі як неад"емнае ? нашы душ і сарцы’ Будзьма чалавечнымі, міла оэрнамі, оціплымі, адкінем эайздрасць, што знаходзіцца 7 суседотве з бружм У душь’ 1 лянотай, возьмем у праваднікі гонер і сумленне. Данайііэ ж, як даотойныя сыны і дочкі, будзем шанявайь нячшх отарэнькіх бацько?. Даэайпе s у пяж-кія часіны спяшаппа на дапамогу адзін аднаму, не забывайна яб пяхкіх чаоінах у дн* дабрабнту, у клопатах аб даходах не дяж> отапь вашытт дзепям на шлях невуптва. Сцяшаймаоя ра-бЬгь дабро і помнійь аб ім. Пхіы отварэнні сям"і вашым пры-гожым онахам I дзяўчатам нэ забываць про нашу зеру, убераг-чн вазнт маждых ад пуотота, смепця і сэнняшяяй заразы, як нашы бацькі і дэяда паважапь выоокаадуразаных лвдэей. Дзаля наліага народа, які так мно?а пакутваў і пакутуе сёная, дэеля яго будучыні, дзеля аксатродаай памяці нашага Наотаўніка Іомаіла жвзы — будэьма цэгпялівымі, працаві-тымі жнць у павазе t любові адзін де аднаго. Няхай жа напа Рздзіма — Крым — будзе квітнеочым оадам, няхай умацуацпа доужба, узаемададамога, м1лаоарнасць і янн будуць аоноУным законам. Сягюд тнх, хто нрновяціУ зь.лё, удось овой дрыродны дй I .тал >нт .у w^ewr гзтнх агульначалавачых ! муоульманокіх н h- ? бн? наш горяр 1с.<ііл мтозй Гчопрала. Рахметуж алойкі / ’ 'чх^ г;і іртуе Лдах іта-бячаяне I M*W!npH4OD>"/. - 21 - ГЕНЕРАЛ МАЦЕЙ СУЛЬКЕВІЧ Маттей Сулькевіч паходзіпь з літоўскіх татара?. Яго бапь-ка, Аляксандр Сулькевіч, падпалко^нік руокага гусарскага палка, майі, Разалія, з роду СабалеУскіх. М. Сулькевіч на-радэіУся 20 чэрвеня 1865 года 9 радавым маёнтку Кямейшы Лідокага павета; яго імя было ўпісана 7 метрычныя кнігі мусульманскай парафіі 7 Некрашунцах. Вайсковую адукацыю будучы генерал атрымаУ у Расіі 9 Варовежскім кадэцкім корпу-се, затым у МіхайлаУскай артылерыйокай школе і, варэшпе, у Акадэміі Геверальвага штаба, якуа окончыў у 1894 T. 3 1883 года Сулькевіч на олужбе 9 рускай арміі, у 1886 годзе яму прызначаны афіцэрокі чын падпаручніка. У кастрычніку 1910 года атоымлівае ваміваныэ геверал-маёра, a 7 красавіку 1915 года — генерал-лейтэнавта. Ён займаУ шэраг адказных паоад у руокай арміі: у чыве падпалкоУніка УдзвльнічаУ у вайне з Кітаем /1900—1901 гг., прыма? удзел у падаУленні "бакоёоокага па7отання"/; у чнве палкоуніка — у руска-японокай вайне /1904—1905 гг./; на пасадзе начальніка шта-ба І5-й пяхотнай давізіі, а затым камандзіра Модлінскага пяхотнага палка. У час гэтай кампаніі быў адзначаны сярод іншых узнагарпд таксама залатой шпашай "За адвагу". Да чэрвеня 1910 года Сулькевіч камандава? Модлінскім пяхотным палком, які 9 мірны чао знаходдіУся 9 Адэсе. J па— чатку Першай сусветнай вайны 1914 года Сулькевіч быУ на па-садзе начальніка штаба 7-га пяхотнага корпуса, якую ён займа? пасля 2-гач^ай олужбы 9 Сібіры, дзе сдужыУ генералам-ква-тармайстрам Іркупкай Ваеннай Акругі. Вайну Сулькевіч пача? начальнікап штаба корпуса, а з 25 лютага 1915 года отаў^ - 22 - камандзірам 33 дывізіі пяхоты, з оакавіка 1917 года ён каман-дзір 37-га пяхотнага корпуса ПаУночнага фронту. Сваю службу 7 руокай арміі генерал скончыУ у 1918 годзе на пасадзе ка-мандзіра І-м Мусульманскім корпусам. Фарміраваняе яго пача-лооя па ініцыятыве Сулькевіча на Румынскім фронйе 7 другой палавіне 1917 года. Як ваеначальнік генерал Сулькевіч бы? адным з найббльш таленавітых афіпэра? Генеральнага штаба, вылучаўся выдатнымі арганізатарскімі і тактычнымі здольнаопямі; ён адыграУ важ-ную рплп У патоыхтоУпы воіна? Адэскай акругі, дзе працаваУ некалькі гадоУ. Дзякувчы яму манеуры, ваенныя вучзнні атры-малі шнрокуп вядомаопь. Сулькевіч надрукава? два тамы сваіх раопараджэнняў і ўказанняў, вядомых не толькі У рускай арм!і, генерал цікавіУся t мусульманскай праблемай. У 1902 годзе 7 Адэскай вайсковай тнпаграфіі ён кадрукаваУ працу польскага УсходазнаУца А. Мухлінскага "Даследаванні аб паходжавні і стане літоўскіх татара?". НезадоУга да пачатку ЛютаУокай рэвалйцыі У РасІі гене-рал Сулькевіч уотупае У зносіны з Цэнтральным камітэтам /так званым "Аскеры ІДуро" з цэнтрам у Казані/, які бы? абра-яы У Macrae ў маі 1917 г. на Усерасійскім з"ездзе Мусульман-окіх вайсковых арганізацый, і пачынае фарміраванне на Румын-скім фронпз І-га Асобнага Мусульманскага Корпуса. Распарад-жэнне яго наконт 3-х-мусульманокіх днвізій было надрукавана У свпй чао у "Нзвестпях" Уоерасійскага мусульманскага Савета Можа, у душы генерал опадзячаУся на тое, што мусульман-скі rapnjc будзе У Кшыме ці Казані н^ гшянальняй апоряй му-оульманскіх дзяржа?; Гэты ксрпуо фйРміюаваУся ? Ясах з афі--яраУ і радявых саадат-муоульманаў руокай армН. У сакавіку - 23 - 1917 ro.ua кпрпус бы7 перадыслапыраваны 7 Ціраспаль. Адбы7ся Кястрычн іігкі пераварот у ІІетраградзе. Паміж бальшавікамі і кгнмскім урадам пачалаоя вайна. "Аокеры Шуро" загадала генерялу Сулькевічу пайспі з войскам на дапамогу мусульма-ням у Крым, але ён не змог выканапь загад з прычнны перашко-да, якую чыніла нямецкая армія. Мусульманскі корпус быу раззброены па загадзе нямецкага камандавання вясной 1918 года, а сам генерал прыбы? у Крым оа яменькай афіцэра?. Тут ён, са згодн нямецкага камандаван-ня, ствары? Крымскі ?рад, у якім заня7 адначасова паоада прэм':ер-мініотра, мгністра армі! і флоту і.мініотра 7нутра-ных спра7 Крнма. Астатнія пасада 7 Савеце Міністра? размер-каваліся наотупным чынам: міністрам замежных спра7 ота7 стар-шыня крымскататарскага парламента Джафар Сейдамет, мініст-рам юстыпыі — літо7скі татарын Аляксандр Ахматовіч, фінан-са7 __ рускі Нікіфара7, прамыоловаоп! і гандлю — рускі HikfntH, акрамя іх, у склад урада ўвайшоў у якаойі міністра оельокяй гаспаднркІЛ забеопячэння прадста7нік абшчынн нем-^-кяляністаў; на паоаду сакратара бы7 прызначаны армянін Нялбяндя?. Ствпранн генералам урад ме7 кааліпыйны характар з пэ7ным уплывам муоульмана7. Пасля перастано7кі 7нутрн кабінета прэм"ер Сулькевіч, а таксама Ахматовіч, Сейдамет, фрыман, Нікіфара7 і Нікіцін захавалі бнлня пасада, у той час як на пасаду міністра оельокай гаопадаркі быУ прнзнача-ны крымокі татарын Муотафа МІрза Кіпчацкі, асветы — гвне-рал Чарнка?, арміі — літо7окі татарнн генерал Аляксандр Мілько7скі, забеспячэння — паляк Данброра, дзяржа7най маёмасці — літоўокі татарын Багушэвіч. Кіра7нік урада пра-водзі7 палітнку незалежнаоці Крыма. - 24 - 25 чэрвеня 1918 года генерал Сулькевіч сфармірава? урад. У дэкларапні ён заявіУ, што лічыпь галоУнай сваёй за-дачай ахову самастпйнасйі Крнмскага паУвострава да выяонен-ня міжнароднай сітуайыі. У арганізапыйных пытаннях Сулькевіч імкн”7ся да склікання Юэымскага медаліса /Сойма/. Прызнаючы аУтаномію крымокіх татараУ у пытаннях рэлігійных і культур-ннх, прапувчы У кантакпе з крымскататарскім парламентам /курултаем/ і ягп камісіямі, ён адначасова заявіу, што дзяр-жаУвыя пытанві вайбольшага значэння, якія датычаппа палітыч-нага ладу Крнма, павінны быць вырашаны Соймам Крыма. Да склікання Сойма генерал сам выдае шэраг пастаноУ, у тым ліку аб крымокім грамадзянотве, аб забароне іншаземцам купляць зямла, уладальнікамі якой з"яуляюцца крымскія грамадзяве, аб вакуфах /вакуфвы землі былі ўзяты з дзяржаўнага ўппаўлен-ня і перададзены камісіям па рэлігійных праблемах Тятарока-га парламента/, аб арганізацыі Сыата і апеляцыйнага з"езда, аб рээміграйыі /вялікая колькасць крымзкіх татара? рускі урад выгнаУ у Тугпыв паоля 1783 тода ' пасля 1856 года/, аб отварэнні асобных міністэвсгваў і г.д.