КНІГІ ОНЛАЙН
3 отаралытных чаооў цюрнаілоГныя плямёны мішар пад назвамі .мяшчэра,- буртасы жылі ^перамеаду з мардаой-мокша. У макшанскай moss намнога больш мішарокіх запазычайняў, чым у мове оуоедаіх эрзя, хоць павінна было б бнць наадаа-DOT, бо ЭРЭЯ жавуць на Усход ад мокшы, г. зн. бліяэй да татар. Гэта тлумачыцца тым, што эрзя ; отупілі ? цеоны кан-такт з цвркамоУнымі мішарамі намнога пазней за макшан, гн меры выняснення эрзя з поУначы на поўдзень, у сучаоныя мяоціны пражывання. У мінарскай мове таксама шмат мардоў-скіх запазычанняў. Мішараў, якія жылі разам з мокшай ў раёне Саратаў-скай, Пензенскай аблаопей, залдлі як буртасаў. Рэшткі іх галоўнага горада захаваліся ня ўокгаіне горада Гарадзішча Пензенскай воблаойі. Буртасй спачатку, як * булгары; пад-ппрадкоўэал.ся хазарскачу каггіу. Пэсля аслаблення хазар-окага каганата б j vin.', а різам з іілі і буртаоы, мяшчэга, - 60 - мардаа і вяпі® перасталі падпарадкоУвацпа хаэарам. Вясі-чы пачннаюпь плапіпь даніну кіеуокім князям, а буртасы, мяшчэра і мокша 7 канйы X отагоддзя Уваходзянь у склад Волжокай Булгарыі. У IX стагоддаі У Сярэдняе Паволжа пера-оялілаоя з Уйгурыі яшчэ ално мішарокае племя — іскіш. Іскілы размясціліся памія буртасамі і булгарамі на заходаім беразе Волті на поУнач ад цяперашняга УльянаУока. Іх галоу- У 1220 годзе ён 6ыў захоплены ны горад назнаауся Ашэль. ./А і опалены руокімі. У час мангольскага заваявання У ХШ стагод-дзі буртаокія тарада і гарадзішчы былі разбураны. Пазней адзін з гарадоУ быў адноУлены і атрымаУ назву Мохпш /зна-ходзяць у руокіх летапіоах/. Там жа У .1313 годзе пачалі чаканіць манету. Гэты горад быу адаіністрацыйна-палітычным пэнтрам улуса Мохшы, які УклвчаУ заходнюю чаотку былой Волжокай БулгарыІ, гэта зяачнпь вобласць, абмежавануо з эахада баоейнамі рэк Цна і Мокша, а з поУначн і Усхеду — Волгай. У складзе Залнтой Арды адбнваеппа далейшае збліжэм-нв мішар і мардвы. Адных ііых жа феалалаУ розныя крыніпы называюгь то татарокімі, то мардоускімі мурзамі. У чао праУлення хана Берке /з 1255 да 1266 года/, унука Чынгісхана, прыняУгаага іслам, патанаешіа мусльмані-зацыя Зялатой Арды. Гэта сустракае оур"ёзнае суцраціУленне залатаардынокіх мітаарска-кіпчанкіх феадалаў, якія схіляліся да прынянпя хрысціянства. У сталіцы Залатой Арда Сараі існуе сарайская епархія, у якой разанская епаохія спрабуе аопрэчнйь права на аболугоУванне хрысціян у басейнах гэк Цна I Мскша, дзе залатаардынскія феадалы мішарока-мардоУска- - 61 - га паходкання пачынавдь прымаць хрысціянства. Толькі пры хане УзЗеку /1312—1342/ іслам лрымаецца як дзяржаўчая рэлігія. Гэта паскарав працэо пераходу мішара-мардоУскіх феадалаў, алея не абавязкава Ужо ахрышчаных, на сдужбу да руокіх князё?. Так, напрнклад, сын уладальніка зямель на Мок шн Беклеміш ахрысціуся, узя? імя Нхаіл. Ён стаў першым з князёУ Мяшчэрокіх. Праўнук Беклеміша Алякоандр Юр"евіч пра-да? у 1380 годзе свае Уладанні У басейне ракі Цна Дзмітрыв Данскому. Такія князі і нехрьпачонья мурзы са сваімі атра-дамі назнваліся олуянмі татарамі. Гэтыя ыурзн У ХУі і ХУП стагоддзя^ усе ахрыошліся і сталі руокімі вайскознмі на-чальнікамі 'і ззмлеуладальнікамі. Можна назэапь такія про~ звішчы, як Юсупавн, Баокакавы, Салтыковы, Ішболдаіны, Мало-отавы, Ценішавн, Карамзіня, Короакавы і інш. Мішары разам з .лардвой, рускімі і.іншымі народамі Раоіі прынялі актнўны Удзел у сялянскай вайне пад кіраУ-ніцтвам Емяльяна Цугачоза. Адным з вядомых камандзіраў быў мішар Мусей ІшмаметаУ. У сяле 'Гатарокія Юнкі ТарбееУ-скага раёна пахаваны татарскі рэвалводя.-.ер і паэт Гафур КалахметаУ /1381—1918/. Сярод ураяэнцаУ Мардовіі — мішар ёоць вядомня татарокія празаікі і паэты. Адзін з пачыналь— нікау оавецкай татарск&й літаратуры Шарнф Камал /1884_______ 1942/ нарадзіўся У сяле Татарская Пішля Рузавўскага раёна. Дзіпячы пісьменнік Фахраліслам Arte? /1887—1938/ родам з сяла Татарокае Ценішава Ацвр"аў<:кага раёна. Найбольш зна-каміты татарскі павт і драматур” 20—30-х гадоу Хадзі Тактяш паходвіпь з сяла Суго~зь Тарбееўокага раёна. Гэта адзін з чатшх клпсікаУ гсарока'! паэзіі поруч з Габдулой - 62 - Тукаем, Мусой ййлілям t Хасанам Туфанам. Літаратурны крытмк t перакладчнк Захід Нуркін /1888—1936/ нарадзіуоя там жа. На фронпе па-геройску загінуў уралсэнец сяла Горан-ка Зубава-Палянскага раёна татарокі літаратуразнавец Мухамет Мамін /1905—1943/. Паэт ! яурналіот Ахмет СімаеУ /1915—1944/ з ояла Уопь-Рахманаўка Чырвонаслабодокага раёна быУ пакараны омерпю У Берліне немцамі праз шэсць хвіліч пасля Муон Джаліля. Адзін з самых папулярных татар-скіх піоьменнікаў Абдрахман Абоаляма? /І9ІІ—1979/ з сяла Старое Алагулава Кавылкінокага раёна отварыУ буйныя творн пра Вялікуо Айчнннур вайну. У Казані жыве і прапуе вядомн вучонн, акадэмік Мірза Іомаілавіч МахмутаУ мішар з ояла Алтары РамаданаУскага раёна. Аб"ява У сіудзені 1992 г. падпісчыкі атрымаюць літаратурна-гра-мадскі і грамадска-палітычны часопіс пад назвай "АРГАМАК". Гэта цйркскае слова дауно вя^ома на Беларусі і абазначае крылатага каня, які стралой ляйіць у будучыню. Фармат часо-піса нагадвае часопіс "Англня", аб"ём каля 100 етаронак. Індэкс татарскага выдання часопіса 78694, індэкс рускага выдання "АРГАМАК" 78695. Кошт гадавой падпіскі 18 рублё?. Калі на пошре адкажуша падпісвапь, то просім паведамійь аб гэтнм у рэдакрыю. У такім вчпадку падпіску можна аЛорміпь індывідуальным тлгхам: каряток квітэнппі аб аплаце кошту падпіскі разам з Вашы'« хатнім a^paroM пгоеім дасяаііь на адрас: 423800, Татарстан, г., Яабережные Челнм, Hoar- гсред, ул. ІЯ.Усмзнова, 48 / 14-01/, ргдачцнн ’V'oi'a.n"1 "А!'1 'РА'Ч’. - 63 - НІКОЛІ HE ЗАБУДУ КАЗАНЬ У Навагрудку жыве старэнькая занчына Аміня Асановіч /дзявочае прозвішча —ПаУтаржыцкая/. У час першай оусвет-най вайнн У 191'5 годзе яна з бацькамі ажазалаоя у Сеяан-отзе У Казані. Там яа апннулаоя і некалькі соцень татаю-скіх сямей з гарадоУ і мястэчак Гродзенокай, Віленскай і Ковенскай губерняу. "Казакскія.татары прынялі нас як родных, хоць моны татарскай мы не ведалі. Для іх было дастаткова таіо, што ш былі мусульмане” У Казані Аміня сустрэлася з Алі Асано-вічам, сям"я якога прыахала свда таксама з Навагрудка. У 1918 годзе Аміня і Алі Узялі шлюб, a У 1919 годзе пакінулі гэты горад. Татары-бажанцы пршалі актыУны Удзел у грамад-скім яыоді. Многія з іх, у тым ліку оястра Аміні — Мяр"ема былі членамі Мусульмаясгага камітэта У Казані. Еудуча муж Аміні — паручык муоульманскага палка Алі Асанавіч, разам з іншымі у 1917 годэе УдззльнічаУ у штурме Казанскага Крам-ля 1 Узняцці на веяы-мінары Сошбікі зялбнага оцяга. Аднак гэты сцяг не доУга лунаў над Крамлём. Матросы на браневіках расправіліся з тымі, хто ІмкнуУся вярнупь сабе татарскую найнянальную овятынв. Многіх аруштавалі, забілі... У муоуль-манскім палку разам з Алі Асановічам слухнлі таксама яго землякі Мустафа Шагідавіч з Міра і Адам Шчупкі. Трагічна склаУся лЗо Адама — зн буў васстраляны за тое, што Узяу на заводзе кавалак мала /у прдажы мыла не было, а У оям"і - 64 - гадавалася немаУля, а яго дзіця, разлучаназ з маткай, з"елі папукі. Калі Аміня АоановІч даведалася, што зусім нядаУна у Казані мірным шляхам залаласкауся на мінары Спшбікі оцяг з мусульманскімі зоркай і паУмеояцам, яна Узрадавала-оя і заомуцілася адначасова: *Тое, што беспаопяхова і цаной вялікай крыві хацелі зрабіць оемдзесят з лішнім гадоУ таму назад вашы дзядн, зы зрабілі оёння бясдроУна і мірна. Малайцы! Але як шкада, што мой Алі так і не даведаецпа аб гэтым". "Ускорасці паоля таго, як мы пакінулі Казань, вярну-ліоя У Навагрудак, тут уотанавілася Улада Польпгаы. Палякі нао павачалі, нам не перашкаджалі маліппа і яыць па-ыу-оульманску. Мой муж Алі быУ муэдзінам у навагрудскай мячэпі. Уое беды, прцтнёт і рэпрэсіі мы адчулі У 1939 годзе, калі аказаліся пад уладай бальшавікоУ. Землі і маёмасць наша былі. адабраны, большаоць мячэпяУ зачынялся ці разбуралася, многіх татав адпвавілі У турмы, осылку. Хто эмог, той упйк за ?ляжу. у 1948 годзе забаранілі багаслужзнне У мячэці, мінаву зламалі, а будынак адпдлі пад яыллё. Мой Алі гэта ввльмі цяжка перажывау. Маліліоя мн У чыім-небудзь доме. А У 1966 годзе мой Алі памёр". Аміня Абубякірауна Асановіч засталася без дзяпей: першы оын Якуб цгапаУ без звеотак у час другой сусветнай вайны, самы малодпн оын Бякір загінуў у Чэхаславак і і, a оярэдні оын—Ісмаіл, які вучыУоя У медрэсе У Саваеве /Огаолавія/, эмігршл зау у Англів, памёр ад інфаркту. Засталіоя там яго даеці і Унукі. Мояа гэтыя радаі дойдуць - 65 - да добшх лвдзей-беларуоаў у Англіі і яны знойдуць хоць адау яыЭуо родную душу, якая адклікнецца да старой яанчы-ны /г. Навагрудак, Беларусь,’ вул. Ваўчэцкага, д. 38а, кв.75/ "У Казані мы оябравалі з сям"ёй Фатыха Галеева, — | уопамінае Аміня Абубекіраўна. —Яны нам даламагалі як маглі. У 1949 тодзе Фатыху давялося пабываць недалёка ад Назагрудаа. Ён у першы вольны даень паішоў па вуліцах і пыг таў, дзе тут жнвуць татарн. Так ён знаЗшоУ нас, і на гэтн раз ужо мы яму дапамаглі. Добра было б даведацца пра лёс Фатыха і яго оям"о0. Перад реоотаваннем Аміня Абубякірауна оказала: "Я заўсёда з цеплынёй уопамінао Кавань. Там ха, у Казані, на татарскіц мізары пахаваны мае мама і тата, там пралітая «эоў эа адоадюЕне татарскага наоода нашнх братоў, там я сустрэла свайго лвбага і брала шлвб... Хочацца, каб татарскі наоод отаў вабодаш, раўнапраўным з іняпші на-родам і". Аб"ява 3 чэрвеня 1989 г. выдаеаца часопіс "НДЕЛ" на татарскай і НДЕЛЬ на рускай мове. Ідэл — спрадвечная татарская назп ва р.Волга. Дэвіз часобіса — "Жыццё любі, любі Айчыцу, свет якім жыве народ!". Асноуная т «атыка: літаратура, культура, моладзь, час. У кожным нумары змяшчаейца нарыс пра жыцнё татарау у розных кутках свету. Індэкс часопіса на татарскай мове 73951, на рускай мове — 73922. Кошт гадавой пад-піскі 18 рублёў. Падпісацца на часопіс можна на любой пошйе. - 66 -. Mb! РОДАМ 3 ВЁСКІ АРДА За 15 км на пауночны эахад ад Клецка энаходзіцца вёска Арда, у якой каля сотні хат і каля 300 жыхароу. Заснавана у '16 ст. на зямлі князя Радзівіла, а жыхары яе— татары ў рэлігійных адносінах былі падпарадкаваны муле г.Навагрудка. Маці мая — Софія Аляксандрауна — нарадзілася I нарадзіла мяне у Ардзе. Як сябе памятаю, яна мне расказвала пра Арду, по-тым насіла, вазіла і вадзіла у свой улюбёны кут, на сядзібу сваіх бацькоу. Татары да другой сусветнай вайны тут жылі замож-ныя, у многіх было па некалькі валок зямлі. Мама і сёстры з ма-ленства дапамагалі байькам на зямлі. I йяпер, калі ужо мама па-жылая, яна не можа жьшь без праш, увесь час на гародзе капаей-ца. Адразу пасля вайны многія-многія татарскя сем"і выехалі ў Польшчу: палякам, яўрэям і татарам, якія мелі раней польскае гра-мадзянства, дазволілі пакінупь Беларусь. Паехалі не таму, што не любілі родцую зямлю, а таму, што баяліся непамерных падаткау, ссылкі ў Сібір, калгасаў. Тыя, што засталіся, таксама пацягну-ліся у гарады і мястэчкі.