КНІГІ ОНЛАЙН
3 боку быту мы ўжо паказалі моцны эўропейскі ўплыў на на-шых татар. Трэба вывучыць дакладна асабліваоьці гэтае нацыянальнае групы. Тада можна будзе адказаць на пытаньне аб яе аагчымаі будучыні. Ці будзе яна нейкав нацыянальнаю меншасьцю з паасобнымі сваімі запатрабаваньнямі і вымаганьнямі, як народ з выразнымі характэрнымі рысамі? Ці мо’ гэта будзе толькі адменав адзінага беларускага пля-меньня; тады, поруч з беларусамі праваслаўннмі ды каталікамі, зьявілася-б трэпяя група — беларусы-мусульмане? У кожным разе гэтае пнтаньне пяпер разьвязапь канчаткова яшчз зарана. 1 Патрэбны папярэднія досьледы. Узбудздць цікавасьць да па-добных дасьлбдзін — якраз і зтлўлябцца мэтаю гэтага артнкулу. - 46 - ЦІ ЗАХАВАЛІ ТАТАРЫ СВАЕ СВЯТЫЯ КНІГІ I СВАЮ ВЕРУ? Археаграфічная экспедацыя Мінскага гарадокога грамадска-культурнага аб’яднання "Аль-Кітаб" пабывала У меоцах кампак-тнага паоялення татараУ у Мінскай, Брэсцкай і Гродзенскай абласпях. Мэта экспедацыі — пошук рукапіоных муоульманскіх кн і г. Першым пунктам на нашым маршрупе, дзе жывуйь татары, быУ гярядскі пясёлак Уздя, які 7 гіотарычных крыніпях упамінаеп-па пяд 1494 г. Уздзеншчына олявісла сваімі сынамі, якія вя-домы НЯ ?сю Беляруоь. Тут нярядзіліся пісьменнікі Сымон Ба-рянявнх, Антпн Бялевіч, Ілья ГугскІ, Кандрат Атраховіч /Крапівя/, Алесь ПяльчэУокі, Пяўлюк Труо, Алеоь Якімовіч, Пятрп Глебка /татары лічаць, што ят недалёкія продкі пахо-дзяць э татараУ/; вучоныя Уладзімір Завітнввіч, Якр, Нарке— зІч-Ьдка. Васіль ПяльчэУсКі і Канотянцін Шабуня. Выоокая культура і далікатнаопь уласцівы жнхарам Уздзеншчнны і сён-ня. Аддзел культуры паведамі? татарам аб нашнм прыездзе. Адбнлася размова з супляменнікамі. Мы пабывалі на мізары, які добра ўгледтаны. Тут хяваюпь мясповых мусульман, а так-сама памерлых мінскіх тятараУ. Толькі адна жанчына мае Цур’ан і Хамаіл і Умее іх чытяпь Гэтя маці АЙшн Александрпвіч -- членя Сяюзя мястакоУгБелару-ОІ. 3 прнчнны тягп, ШТО да 1939 г. Уздзеніпчння быля прыгря-нічннм ряёнам, любыя пряяУленні муоульманскяй рэлігіі, свя-шчэнння кчігі прнзнявяліся янтнсявепкім», знітчяліся, я Уля-пчльЧічя7 tx вмсмлялй Сярпд тятяр, дн І не толькі сяр^д іх, чч"в ле”е’"ія, шТп рязря мястэчкя Узла зрязяря з тятярскім - 47 - оловям узда — абрппь. Нейкі хан згубі? тут каліоьпі дарагую абрапь, якую конюхі-нукеры доўга шукалі. Наступннм пуплтнм быУ гарадокі пасёлак Капыль, які ота-рэйшы эа Узду і Упамінаеша ў гіотарычных крйніпах пад 1128 г. Капыльшчына такоама шырока вядома оваімі піаьменніка-мі і вучоннілі. Тутрадзіма пісылрнЧкаУ Анатоля Аотээйкі, Івана Бабарэкі, Змітрука Жылуновіча.Ліішкі Гартнага/, Алеся Гурло, Аляксея :Соршака, Мендэле Мойхер-Сфорыма, Адама Русака, Ваоіля СташэУскага, Мікалая РаманоУокага /Кузьмы Чорнага/, філосафа Івана Лушчыцкага, літаратара Сцяпана Алекоандровіча, якога ведаюць і якім ганарацца ўое яго супляменнікі — бела-іускія татары. На жаль, суотрэчы з татарамі не было. Нам удалося знай-оці родную ояотру Спяпана Алекоандрпвіча — Аніфу. У яе за-хаваліся овятыя муеульманскія кнігі. Тут таксама толькі адна вельмі отагэнькая жанчына Умее чытаць Кус"ан. На мізасы мы зва зумелі, чаму раённае начальства не захяпела размаРляйь з на-мі. Мізао не абгароджаны, па магілах ПЕаталтаныя дасожкі. 3 прнгнечаннм наото^ем мы накіравал.зя у гопад Клешс — адзін з найотарэйшых на Беларусі, упамінаецйа пад 1128 г. Татаюы тут былі паселеры ў 1508 г, Памеолмх хавашь на міза-ры каля в. Асмолава Нябвіжскага раёна. Мізар у саововым /хваёвым/ лесе, магілы добра дагледааныя. Мяоцовыя ўлада ? Клейку добгыя да татар і опагадлівыя. Была арганізавана оу-отоэча ? музйчнай школе. Тут, у былой Заходняй Беларуоі, да 1939 г. у ічколе татарскія лзе> і еучыліоя чйтаць 1 пісаць па-арабочу, явчэ і оання за>я"члгоя палручнікі. Многія Ta^a-ра ведаюіп мус іьманскія тлГтен, хораша пяюдь. Нам пашчао- - 48 - ціла ўбачыць тут у адной жанчыны рукапісны Кур"ан з перакла-дам на беларуокую мову. Такі Кур’ан з перакдадам называюйь Тэфоір. У да^нейшыя часы хоць бы адзін Тэфсір бы? у кожнай татарокай вёопы, у кожным горадзэ пі мястэчку, дзе жылі татары. Кяштава? ён дорага, некалькі кароУ трэба было пра-дапь, каб купіць такую кнігу. Найчаопей яе куплялі Усклад-чнну. Яшчэ адна прыемная знаходка для нас — гэта чалавек, які Умее прчгоха піоаць Далавар — сувой малітваУ, якія кла-дунь у дол нябожчыку. Мала Ужп засталося такіх пісноў на Деларуоі. Гэты оамы чалавек — Якуб.Кдановіч ведае пеоню Зікр — малітву-заклік чыніць Намаз. Яна на отаракрымока-татарскай моэе І5-га стагоддзя. Мы запісалі на магнітастуж-ку і гэтую песню-малітву, і іншыя малітвы v выкананні клецкіх татар. Бнлі выказаны пазадвнні, каб у школе, як і да 1939 г. у Полыпчы, татарскіх дзяцей навучалі ісламу. У гогадзе Ляхавічы, які вядомы з 15 ст., былі дзве вулі-цы /вуліна і завулак/, дзе жылі татары, відаць, з 15 от. Цяпер пасля розных пврайменаванняў адна вулійа казвана " гонар Ф. ЕўлашоУокага — беларускага грамадскаге дзеяча і піоьменніна, другая — у гонар кампазітара Я. Цікопкага. У Ляхавічах жыве ui не оамы отары татарнн на Беларусі — Мус-тафа Багдановіч /яму 96 гадоў/,— удзельнік Першай сусзет-най f грямадзянокай войнаў. Мізар тут у добрым отане. Мно-гія татагы Умеюйь чнтапь овятыя муоульманскія кнігі. Мы за-пісялі на магнітаотужйы мелоднку пяяння сураУ з Кур ана— ' Аль-Фаріхі і Я-Сін У слазутнм беларускім горадзе Слонім, які Упамінаешіа пад 1252 г., а У 1795—1797 гг. нават бнУ губегнокім гора-дям, жнло многа татара?. У Польшчы гэта быУ трэці паоля - 49 - Вільні і Нанагрудка горад па колькасці яыхароУ-татараУ. Ця-пвр жа мн з вялікай цяжкасцю знайшлі жанчнну—татарку, якая паказала нам мізар. Знаходзіцца ён пасярод векавога леоу. Тут мы Убачылі і о;іатагуа-^валі помнік воінам-мусульманам, які даотаУлены ў час Першай суоветнай вайны памерлым у шпіталі мусульманам. За польскім часам, як тут кажупь’, паотаўлены помнікі на ааоб-ных магілах. Надаіаы зроблены на арабокай і польскай мовах. Найчаопей трапляюіша надпісы пра мусульман Уфімскай і Казан-окай губерні. Ці ведашь унукі і праУнукі пра сваіх родных, якія ляжапь у беларускай зямельцы? На нашм шляху была вёска Арда. Наведалі мы мізар, які пароо бвлкі бярозамі. Відапь свежыя пахаванні, мчогія магі-лы дагледжады. 3 хваляваннем чакалі мы суотрэчу з былым оталічным гора-дам Навагрудкам. Упамінаецца горад у гістарычных крынідах пад 1252 г. Тут многа помнікаў гіоторыі і архітэктуры. 'Гут жыў /паводле некаюрых звестак і нарадзіУоя/ вялікі пазт Адам Міцкевіч. Сям’я МінкевічаУ вельмі добра аднооілаоя іч татараУ, а родны брат Адама — Алякоандр, прафасар опачат-ку Кіеўскага, а паоля ХаркаУокага універсітэта, пакіну" пра татар нават кампліментарныя /пахлебнря/ оловы. Навагрудокія татары лічыліся багатші. Некаторыя мелі валойу, a то і 2—3 валокі зямлі. На татарскай зямлі, пяпер ужп У межах гпрада, знаходзіш 'і татарскі мізар. Веказыя дрэвн, найчаспей пубы, яшчэ "накятанпь" Адама Мінкевіча. Суотрэліся .мн з чалаітхдсгі’ і татарамі на кватэры адна-мусульмаі іна. Цяжкя былс сдухапь пра тое, як жаліліоя - 50 - людзf, многія старэнькія, што і перад смерйю не могунь пама ■ ліша 7 джаміі /мячэці/. Велылі Усхвалявала нас суотрэча з Амініяй Асановіч, якая нягледзячы на немалыя гады /ёй ка-ля 90 гадоу/, непапраУна вялікія страты /у час вайны загі-вулі тры сыны/ заклікае маладых татар адбудаваць мячэць у Навагрудку. Непадалёк ад Навагрудка, за 7—10 км, каля в. Лоўчынн, знаходзіцца мізар, які вядомы Уоім татарам на Беларуоі. На камені напісана, што мізар заснаваны У пачатку 16 от. Тут магіла святога Эулі і Канстуся. Кожны год у вялікае свята тут збіраюшіа муоульмане вакпл магілн і чыняць малітву, пасля раздаюпь садагу за памерлых. Мізар абгароджаны, да-гледжаны. На мізары руіны мячэці. Гэта не вынік абыякавасці татараУ, а віна Улада, якія не дазвалялі рамантаваць мячэйь. Цяпер як бышдім ужа ёопь планы рэстаУрапыі мячэпі, але мала надзеі, птп яны будуйь эдзейснены. Аггшні пункт няшай экопеднші — гарадскі паоёлак ІУе, вяд^мн з 15 от. як маёнтак П. Мандзігера, а з 2-й палавіны 16 ст. мястэчка. Да пачатку 17 ст. ? І?і існавала арыянская шкала, у 1585—1593 гг. рэктарам яе быУ мыолійель-гуманіот і педагог Ян Ліцыній НамыолоУокі. У І?і адзіная дзейная на Беларусі мячэць, пабудаваная Г 1884 г., аб"я?лена помнікам архітэктуры рэспубліканскага значэння. Тут дзейнічае школа для дзетак-муоульман. Іслам вывучалі тут падпольна У самыя цяжкія гады сталіншчыны і хрушчоушчыны. На свята Курбан-Ба*-рагл сюдн з"ехаліря татары амаль з уоёй Беларусі. Было выра-ннна стварнць Згуртав нне татараУ-мусулылан на Беларусі /"Аль-Хі,ляб"/. ІІрэзІдэнтам абраны Абубякір Шябановіч. - 51 - Бвло прапанавана вывучыпь вопыт іУеУскіх татавау у спра-ве навуіання дзяцей Ісламу. Даволі шматлікія У іўеУок'іх та-тара? святыя кнігі Кур’ан, Тэфсіры, мулінокія Хамаіды і Ki-Tada трэба размножшіь ці хоць бы зрабіць фільмакіопіі, ксера-копіі. Можа, нашы найбольшыя рэопубліканокія бібліятэкі дапамогупь нам у гэтай спсаве. Тады У кожнага навукоўпа бу-дзе мажліваснь пазнаёміша з гэтымі цікавымі кнігамі, асаб-ліва Тэфсіраілі і Кітабамі, дзе збераглася белаоуская мова 15—16 ст. Татавы зыказваюць шчывую падзяку Мінокаму гарадзкому аддзяленню Савецкага фонду культуры за арганізацым экспеды-цыі і фінаноавую дапамогу. Вынікі апюацоУкі сабраных матэ-выялаУ будуць выкарыотаны для вывучэння жыцця татараУ, для арганізацыі новых экспедыцый. АХРАТАННЕ — ІІАБРАЦІЖТВА У беларуокіх татаваУ яшчэ да Другой сусветнай вайны вядомы бы? абрад пабраптмства — ахватанне /ад турэпкага ол^ва "ахірэт" замагільнав жыццё/. Узнік гэты абгад вельмі даУно, з цягам часу пад уплывам Ісламу ён змянЦЬя. Спачат-ку пабрапімства паміж ррыязнымі мужчынамі заклдчалаоя выказ-ваннем пэунай фразы / прысягі / і ліцця вады на шаблі. Можа ад гртага часу і ідзе руская прыказка "дружба — не раэлей вода"? У супліш /звароце/ татагау да каюаля Сігізмунда ёсць упамінанне пра прысягу, якую на шаблях давалі іх бацькі, што будуць вернымі беларусам, з якімі "... пясок, вада і доэвы з"яУляюцца на агульны'лі". - 52 - Абрад ахратання адбываецца У прысутнасці мулы. Асобы, якія ўдзельнічаюць у парадненні, бяруцца за канпы ручніка I абыходзяйь трн разы вакол отала, на якім отаіпь вада, хлеб, ооль I ляжыць Кур’ан або Хамаіл. У гэты чао мула спя-нае дуа /малітву/ з Хамаіла, благасла №9 пабранімаУ ад Імя Алаха. Малітва цягнецда доУга, гадзіну a to I больш, і заканчвае яе мула віншаваннем пабрапіма?. У каніхы ахрзці дпрапь адзін адааму падарункі /найчаспей ручнік/, які захоУ-ваейпа да окону. Трэба зазначнігь, што толькі заклочанаэ па абряду пабрапімства мае оапраУда^е значэннз. Бывае, што прн-язныя паміж оабою аообн нмзываоць оябе ахрэпямі /жанчыны — ахрэпькамі/, але ніхто не лічыпь гэта за фармальнае пабра-цімотва.