КНІГІ ОНЛАЙН
У час праУлення генерала Сулькевіча У Крыме бы? заона-ваны універоітэт у СІмферппалі. У тлЛ жа час фарміраванне збройннх сіл, як^е раопача? прэм"ер Сулькевіч, атрымала сгр"ёзнуй перашкоду з бпку нямепкага камандавання /генерал Кох/ у Крыме, з прычыны чаго армія Крыма бкладалаоя з не-вялікага атрана салдат. Генерал Сулькевіч стараўся згла-дзіпь канфлікт між татарамі і грэкамі. Сулькевіч ве прызна-ваУ гегемонП аднаго варода над-дгугім. Ён імкнуўоя сфар-міраваць такія аднооіны між народнасдямі шматплямённага Крыма /татапн, украініш, рускія, грзкі, неміш, палякі, яўрэі, - 25 - караімы, армяне і інш./, якія б грунтаваліоя на УзаемваЙ павазе і раУнапраУі. Менавіта таму у складзены ім кабінет увайшлі прадстаУнікі розных найнянальнаоцей. Адначасна орга-ны кіравання фарміраэаліоя па нашянальнай прыкмеце, на па-садах павятовых старастаУ, камандзіра корпуса пагранічнай аховы, каміо’араУ паліші, старшынь і члевау самаУправы прн-значалі мусульманаУ, сярод якіх быУ значны прайэвт літоУ-скіх татараУ. На міжнароднай арэне генерал Сулькевіч праводзіу палі-тыку абаровы Крыма яд Украіны, якая мела намер уклачыйь /інкарпарыравапь/ яго у свой склад, і ад рускай Дпбраахвот-няй армН генераля Аляксеева, які ІмкнуУоя Уключыпь Крым у склад "едчняй ч неделчмой" Расіі. Генерал адкінуУ прапановы Аляксеевя, адначасова, каб умапавапь міжнароднае отанпвіоіча КРнма і паклаопг канеп мытнай вайне з Украінай, ён паоылае У КіеУ па зяпрашэннв украінскага ўрада /на чале з генералам Скарападскім/ дэлегацыю на чале з сенатарам і мініотрам Ахмат<'вічам /верасень 1918 тда/. Гэта дэлегапыя вяла перамо-вы са опейыяльнай украінокай дэлегапыяй на чале з міністрам Лізагубам, прн гэтым прадотаўнікі Крыма абаранялі ідэю не-залеянасйі оваёй дзяржавы. Гэтыя перамовы Увайшлі У дыпла-матычную "Блакітную кнігу". Важнай падзеяй у міжнародаай палітыцы ўрада была адпраУ-ка пасла У Стамбул. 1м отаУ былы галоУны рэдактар татарокай газеты "Шлет" Сабры АйвязаУ. Ён быў з энтузіязмам прынятн турэпкім урадам. Сам йакт адкрнпйя паоольства У Стамбуле внкл(кя? перяпалпх у Берліне, куды У свой чао быУ паоланн прядстяУнік,Крымскага урада — Джафер Сейдамет. Там ён да-б’Уоя рязям з візтрлм Турпчі Тялнт-пашой адтэрміноУкі рашэн- - 26 - ня ad звднпці гандлёвай граьіпы Украіны. Было дамоўлена, штп на мірнуо канферэнцыв паоля заканчэння вайны будзе дапушчаны і Квнм. Адначасова генерал Сулькевіч уотупіУ у зносіны з іншымі муоульманокімі дзяржавамі на тэрыторыі былой Расій^кай імперыі. 3 тэтай мэтай быУ адасланы адпаведны ліст ваеннаму міністру рэопублікі Азербайдаан/ г.Баку/, Як кіраУніка дзяржавы генерала Сулькеніча з энтузіязмам віталі Татарскі ПаРламент, татарокі народ і мусульманская прэса /"Крым", "Мілет"/. Светлая паяць аб "Сулеймане-пашы", так яго назы-ваУ татарокі народ, назаУоёды заотанецца сярод мяоцовых му-оульманаУ. У оувязі з прыездам Сулькевіча 7 Крым, людзі расказвалі легенцу, згодна з якой паоля падзення 7ладарання Расіі 7 Крыме, прыйдзе з поУначы мусульманін, які окіне яр-мо няволі, імя гэтага вызваліцеля Крыма — Сулейман-паша. У юй жа час гускія, асабліва газета народных дэмакратаў "Товарншеокчй голоо" пад рэдакішяй Пасманіка, зрабілі Суль-кав’ча аб"ектам нападак. Прэм"ер зносі? іх яярпліва, не іі!Мсп'7оя. Найбольш характэрнай рысай урада Сулькввіча бы— ла гуманнаспь: ён быУ дэмакратам у по7ннм оэнсе гэтага сло— ва. Таму на меУ рацыі генерал Дзянікін, калі зінаваціу прэм"ера Крыма 7 імкненні Узнавіць ханства і заручыцца пад-трымкай Азербайджана, каб задаволіць свае намеры. Паоля таго, як з Крыма эвакуіравалася 'нямецкае войска /кастрычнік 1918 г./ і паУвостраУ быУ заняты Добраахвотнай арміяй, урад Сулькевіча паУ, праіснаваУшы толькі некалькі месянау. Спробы бнлога прэм”ера перчканаць. кіраУнійтва Антанты 7 неабходнаоці офарміравагня ^сульмансгага корпуса - 27 -з муоульман Раоійокай Імйерыі, раскіданых па лагерах ваенна-палонных у краінах Еуроны, не мел! выніку, I Сулькевіч пад да!7леннем з боку кямандалання Добраахвотнай арміі вымушаны бн? пакінупь Крым. Паоля прыезду ў Азербайджан, ён у канцы 1918 года бы? прнзначанн на пасацу начальніка Генштаба азербайджанскай чрмМ, пгша? яктнУны Гдзел у арганізапыі Узброеных оіл гзтяй дзяржавн. Олькевіч — ядзін з ініішятаряў перамір”я ГрузН f Азербяйджана /чэрвёнь 1919 г./. Пасля оутыкнення з Добраах-вотнай арміяй t ^варвання яе атрадаУ у Азербайдаан, ён раз-збройвае захопвікаУ, стаўшы на чале спейыяльна створанага з гэтай мэтай камітэта. Калі У канцы снежня 1919 г. ў Баку прыехаУ прадстаўнік іюльскага Упада ў Грузіі, Арменіі і Аэербайджане пан ВацлаУ Астроўокі, генерал Сулькевіч разам э Лншш! заходвім! мусульманамі /віпэ-міністрам ястыіші Альгердам Крычынбкім, віпэ-дырэктапям нацыянальнай МЗС Кан-отанпінам Сулькевічам/ прыма? удзел у банкейе ў гонар дэле-гяцыі, які няладзі? отаршння іюльскай дэлегайыі ў Баку ад-вакат ЛФрпскі. Тям генерал внотупі? з прямпвай, у якой пра— сляГляе г Нтяря’тчую дзейнаопь Цялыачн на Уоходзе. He раз ге«ерп'т Cynr^epiv падкпяслІвпГ, што ітйт^дз.ірь з Віленпічынн • з усач y::|3f» пдргіа іітпя дя Ппльшчк. У мяі 1920 годн, пасля таго, як ІІ-я армгя бальшавікоУ чвлрЕяляся 9 Азерб'ійдяйн, генерал Сулькевіч бы? арнштававы і г :'■■ ч " с'гярзрче бакінскяП ЧК. Ен знаходзіўся там разам з б’ч'T"’ :ія<;лг,м П^лызчы ? Li А Цітуоам Філіппвічам. 15 ліпе-нч 19,д) V. гечр/'іл 0-jiMtep іч быр заб.іты чэкіотамі. .Некаторыя - 28 - звеоткі аб яго арышпе і апошніх хвілінах жышія раоказау былы начальнік агульнага аддзела дьшламатычнага дэпартамента МЗС Азербайджанскай Рэопублікі пан Мечыслаў Рудзінскі, які так-сама бы? пасадааны У турму бальшавікамі: "28 красавіка 1920 г. бальшавікі захапілі Упаду. Я разам з польокай мі-оіяй быУ арцштаваны, праз некалькі дзён нас перавезлі у ЧК. Уокорасці прывезлі генерала Сулькевіча, ён быУ песімістычна наотроены, лічыу, што яго расотраляюць. Я часта з ім гутарыў, бо мн Усе былі ў адной камеры. Спачатку опалі на падлозе, паклаУшы пад голаў замет падушкі кіпу газет, пазней зрабілі нары. Некалькі тыдня? паоля, ранкам, калі было яшчэ шэра, чэкіоты Піха разбудзілі некалькі чалавек і загадалі ім збі-рапь рэчы. Мы Усе прачнуліся. Чэкісты падгавялі, не кажучы, ™ забФашь вязня?. Геверал Сулькевіч паспеУ некатосым з нап папіонупь руку. Развітваючыся, быр упэўнены, што яго саоотраляюпь. Мы казалі яму оловы йадтоымкі, оамі не ведаючы, што Усе гэта значыць. Генерал трымаУся прыстойна і мужна. Праз некалькі дзён мы прачыталі у газетах паведамленне ЧК аб раоотрэле некалькіх чалавек, абвінавачаных у "контррэва-люныйнай дзейнаоці". Сярод іх бы? і генерал Сулькевіч. Наколь-кі я памятаю, па справэ генерала не бьло ні оледства, ні оуда . Аб іншнх падрабазнасцях, эвязаных з апопшімі хвілі-намі жыцця генерала Сулькевіча сведчыць генерал Раоул-задэ: "Я Упершыню nepaKW. тое, што чуў ад овайго брата — члена парламента Мехмеда Алі-бея, сьедаі гераічнаіі смерці бясстраш-нага генерала Сулькевіча. Мехм^і Алі-бей так расказвае аб гэтым: "Генералу загадалі, каб gH і-у зд чэкісуші. Ш зра-зумелі, што наеталт аппшнія хвілінн ят^ ЖШпя, што яго ад-тряУлявпь "у раохпд" — на смегш*. Наотала магільная чішыня - 29 - «ы не маглі глядзейь яму у вочы, не знаходзілі сло? надзеі і атухі. Апярэдзі? нас сам генерал, опакойным голаоам ска-зч? памятння нам словы: "Я рады, што гіну як афіпэр . Бывай-тте'”. Тякі пакіну? гэты овет вялікі палітычны дзеяч, чала-век нязл^мннх пераканання? і энергіі, адзін з найвялікшых Дзеяча? літ-^скіх татараў. Крывёю заплаці? генерал Сульке-віч за овае грандыёзння планы, але яго справы будуць жыпь вечна, як цудоўны прыклад бязмежнай адданасііі оправе татар-скага народа.__________________________ Аб"ява У Крыме, у Бахчысараі выдаеййа на рускай мове газета "АВДЕТ", што на беларускай мове абазначае вяртаннё. Гэта не-залежная газета аб праблемах крымскіх татараў. Выходзіць 2 разы на месяц. Падпісчыкам на Беларусі дасылаецца ў пагатовым канверце. Кошт гадавой падпіскі 26 рублёў. Адрас рэдакцыі газеты: 334410, Крым, г.Бахчнсарай, ул. Пушкчна,.17. Редакнмя газеты "АВДЕТ" На паштовым пераводзе чытэльна напісаць свой адрас. Падтрымайма нашых братоу! Гістарычны і грамадска-палітычны часопіс "ВАТАН" выхо-дзіць на крымскататарскай, рускай і турэцкай мовах. Слова ВАТАН абаэначае Айчына. Выходзіпь кожны месяц. Грошы /25 руб-лёў эа гадавую падпіску / можна выслаць паштовым пераводам на адрас: :/‘487І, Крым, Феодосня. пгт Прнморскнй, ІІ/4, Редакряя журнала "ВАІАН". Укажыпе, на якой мове дапылайь часбпіе. Сво” чдраг' пішіше поўнаспю і чытэльна. - 30 -АДКРЫЦЦЁ МЯЧЭЦІ 5 ліпеня 199.1 года для літоускіх татар памятны дзень -яны дачакаліся адкрыцця стапой мячэці 7 КаУнасе. Гэта будзе чацвёртая муоульманская святыня на зямлі Літвы. Іншыя тры мячэці знахбдзяцца 7 вёоках Райжяй Алітускага раёна, Cocas Татар і Нямеяыо Вільнюокага раёна. КаУнаская мячзпь была пабудавана 7 1930 годза, у 500-годдзе смерці ВутаУтаса — вяліката князя Вялікага княсіва Літоуокага. Літоускі урад, помнячы ролю татар у.оправе бараньбн ЛітоУокай дзяркавн за овав незалежнаоць на пранягу некалькіх вякоУ, вырашнла на месцн старой драУлянай мячэпі пабудаваць у горадзе КаУнасе новую, йаглян’гю. На будаўніптаа мячэц! Літоуокім урадам было аыдзелена 50 тыс. літаУ, самі ж вернікі-татары оабсалі.40 тыо. літаУ. Пабудазаная і асвячоная мячэць пасдужыле. нядоУга — бальша-вікз яе закрылі У 1941 годзе. I чым тожькі яе бнла мячэць: опартыУны зал, склад дарка, дззцячая бібліятэка-чытальня, a 7 апошнія гада там вырашаяа было зрабіць музей арыевта-лістыхі. Слава Ажху, гэта не адбылося } старая мусульман--окая овятыня вяртаеша яе оапраУдным гаспадарам — літоУ-окім татарам. ЛітоУскія татары даУно марылі вярнуць свой храм, і 7 1989—19.90 гадах такая магчымаспь здарылася. Улады КаУнаса I музей MaCTaniBa імя К, Чурлёніса згадзіліся перадапь Ка/ваокув мячэпь татарокай аб'шне горада КаУнаса. .3 самага пачатку 1990 года пачалася рэстаУрашя мячэш. Сродкі для Вялгкг Князь ВІТАЎТ 3 кнігі "Кароткі аглчд гісторыі Беларусі" ' Клі«ленд — Нью-Ёрк — Талін 1990 У татарскіх "Аль-Кітабах" чго называлі Спадаром, Ханам, Ватадам, Апорай Ісламу на сахадзе. - 32 -рзстаурапыі выдзелілі музей мастапіва імя К. Чурлёніса і КаУнаскае гарадскоа СамакіраУніцтва. Рзстаурацыя прадаУжа-лаоя прнкладна паУтара года.