КНІГІ ОНЛАЙН
Паколькі Магамэт, забараніушы віно, нічога не сказау аб грпэлцы, ад гэтае апошняе адмаулявдца далёка ня уое татары. - 39 - На вясельлях y ix рэдаа калі пануе бязумоуная цьаярозасьць. Пятнічны адпачынак у мусульман падобны да суботняга у яурэяў і нядзельнага — у некаторых протэотанцкіх старонках, заселеных англасаксамі. Менокія татары зусім не згаджаюцца з гэтым рэлігійным наказам: яны і пішуць і лічань грошы у пятніцу. Нашы татарн вельмі даўно адмовіліоя ад полігаміі дзеля та-?о, што толькі гэтаю нанов ім можна было атржаць дазвол на мя-іяныя шлюбы. Праўда тое, што ўрад Рэчы Паспалітае потнм /у часе ялернкальнае рэакпыі/ усё-ткі забарайіў татарам жаніцца з хрн-сьпіянкамі, але нашы муоульмане тады зуоім.ня мелі ахвотн ва-рочапна да гарэмнага быту, бо ужо былі прнвыкшы да моногаміі. Даувэйшае імкненьне татар да мяпаных шлвбау лёгка было-б растлумачыць, калі-б мы пргнялі гіпотэзу аб пахаджэньні нашых му-суяьман ад крымокіх ваеннапалонных, бо ваякі звычайна не бяруць сваіх жонак з оабою у паход. Няпрыхільнасвдь да полігаміі выяуляецца часам даволі яскра-ва. Калі адзін немясцовы мусульманін пасяліуся з дзвша жонкамі сярод менокіх татар, усе оуседзі выкпівалі яго, як нейкага вар’ята. Штодзенныя /пяць разоу у дні/ малітвы з абмываньнямі цяпер ужо далёка ня ўсе могуйь і хочуць выконваць. Маладзіковыя сьвятн /падобння да яурэйскіх/, пост Рамазан, няйвялікшае оьвята Байрам захоувавцца, але не заўважаецца знач-нага іх уплыву на ўвеоь ход жыпыія, як гэта мы бачым на Усходзе. Д'тсапнікі /мулля/ залежалі адаіністрацыйна ад Сымфэропаль-скае д’-хоўнае ўправы, яшчэ раней — ад Бэндэрокага муфтыя. Гэта — япошнія ўспаміны аб пауднёвым пахаджэньні нашых гатар. Духавенства больша» часткаю бйвала бяз вышэйшае духоўнае - 40 - асьватн, але, каб атрнмань годнасьпь муллы, трэба бнло усё-ткі пасляпь у Сымфэролаль пэуную тэолёгічнув прапу. Выбранн парафй намі мулла зальвярдхаўся на паоадзе Снмфэропальскаю духоўнав ўправав. Волратка духауяікоу падобна да усім вядомае расн правас-лаунага дутавенства. Унутранаоьць мячэці нагадвае сынагогу /"школу"/. Простыя жвы, катадоа; замест абразоў, якія мы бачым у праваслаувых 1 каталікоу, выолоуі з корану. Гэтыя выолоуі мы знаходзім і у пакоях у татар. Той, хто бнваў у крнмскіх або казанокіх татар, з зялікш падзівам зауважнць, у нашых мусулынан, побач з гэтым внслоуяш, фотографічныя здамкі, малюнкі да нават статуэткі розных паотушкоу і рыбакоў. Татарокае насельвіцтва гораду Менску чыста суніцкав; шн-ітаў /якіх ямат, яапрнклад, у Азэрбайдаане/ у нас зуоім няма. Пабатлш, як окладашпа для татар матар яльныя умовн жыць-пя. . фцілеўскі у 1854 годзе лічвдь у Менску 400 душ татар. Паводле паказаньняу перапіоу 1897 году, усяго татар у Мен-оку бяло І.І46 чалакек; з гэтага ліку самастойныя сродк! утры-маньня мелі 373 мужчывы і 66 аабет, а у якасьпі членау сям’і запісаны 251 мужчына і 456 кабет. Пэводле перадіоу 1923 году, усяго татар было 1.045 чалавеі /значкцца, лік іх зьменшыуся на сто адву аообу/. Мужчын было 474, а кабет 571. Лік кабет нават павялічнуся, але вельмі знач-на зьменшылася колькасць мужчнн. Аботавіны ваеннага чаоу бя-зу..оўі.а эыгралі тут пэуную ролп. У Шпілеускага і у выніках перапісу 1923 году мы не знай-шлі падзелу татарскага наоельніцтва па профэеіях. - 41 - Вынікі таго перепicy, які эядзевда цяпер, у канцк 1326 го-ДУ, будуць нам вядомк тольйі у наступнам 1927 годзе. Таму ьін можам тут прывесьпі толькі дання перапісу 1897 году, даволі падрабязныя і вельмі цікавня. Тады менскія татары, паводле сваіх заняткау, падзяляліся наотупннм спооабам. Табліпа статыстнчных даных аб менокіх татарах паводле вынікау пералісу 1897 году ^l ! Профэсіі, заняткі і г.п. жыхароў і ' наагул іх сродкі утрыманьня 1 Склад ! іх сям’і ІМужчын! Кабет Шужвдн! Кабет I. Адаіністрацая, суд і поліцня 28 2. Грамадзкая і стававая олужба I 3. Прыватная юрыдычная праца I 4. Збройныя оілы 122 5. Навучальна-выхаваучая праца 3 6. Лекарокая ды оакітарная праца - I 7. Служба у дабрачынных установах I I 8. Прыватная сдужба, падзйнная праца і г.п. 72 22 9. Дахода з капіталау і нярухомась-ц f, грошы ад бацькоў дн оваякоу 18 15 ІО. Сродкі ад дзяржаўнага скарбу, грамадзкіх чстаноу і прыватных аооб 7 3 II.Земляроботва /ральніцтва/ 59 10 12 . Жывёлягадоўля 2 13 . Прапа у руднях і капальнях 3 14 . Апрапоука валакніотых матар’ялаў - 4 Іб .Апрапоука жывёлавых продуктау 2 Іб .Апрапоука дрэва I I І7 .Апрапоука мінэральных матар’ялау /кераміка/ 2 І8 .Апрацоука расьлінных і жывёлавых харчовых продуктау I 19 . Выраб адзеньня - 2 2О .Будауніцтва і рэмонт памяшканьняў 3 8 25 2 2 4 9 3 3 54 129 21 48 2 5 104 160 I I 3 2 6 8 I 4 8 7 - 42 - 21. Прапа на чнгунпы 16 9 16 22. Возьніпкі /фурманокі/ промысел 23. Прапа на пошце, тэлеграфе і тэ- 5 - I 6 лефоне 24. Гандаль наагул без дакладнейша- 5 12 10 га азначэньня 25. Гандаль сельска-гаспадарчымі продуктамі,/апроч збожжа/ 3 — I —• 2 26. Гандаль прадметамі хатняга ужнтку 5 — 6 - 27. Гандаль у разнос і развоз 5 - 2 I 28. Асобы, у якіх заняткі ня вызначаны 5 29. Асобы, якія не далі ввотак аб I 7 6 сваіх занятках 2 5 3 5 Апроч вайокоўцау, якія у большай сваёй частцы займавцца ваевнаю профэсіяй толькі тнмчаоова, а складаюць найбольшуп катэгорыв — 122 чал., мы павінны зьвярнуць увагу на 72 муж-чынн і 22 кабеты, што знаходзяпйа на службе у прыватных аооб. Далей ёс^пь вялікая група, якая займяеппа ральніцтвам — 59 мужчнн I 10 кабет. Ня мала таксама служылі у розных урадовых установах. Мы прывыклі думань, што сярод тата” ёсьпь шмат гарбароў і фурманоу /аб гэтым гаворыцца нават і у некаторых отарых крыніцах/. У 1897 годзе апрацоўка» продуктау жывёлава-га пахаджэньня займаліся толькі 2 мужчыны, пры якіх жылі 3 кабеты I I мужчнна, а возьніцтвам /фурманствам/ займаліся 5 мужчын /пры іх запісаны і I мужчына і 6 кабет/. Такім парадкам, відавочна, што даунейшы падзел татарска-га насельніхітва паводле заняткау значна ужо зьмяніуся у XIX сталецьці. Цікава, што з тых людзей, якія маюць занятак каля i. Br. J, ніхто не запісаны. Гэта 'лумачмшіа тэю акалічнасьцо, што у нашых татар даходы ад гэтых заняткау бнлі вельмі малня -таму прыходзілася мепь яшчэ і іншыя крннірц для існаваньня; гіад гэтрмі рубрнгамі, мябняь, ? загіісваліоя людзг, лкія абелу- - 43 - гоувалі мячэць. Цікава яшчэ 1 тая аботавіна, што карчмаротва ды простытуцыя зусім не адзначаны оярод татарскага насельніцт-ва нашага горяду. У вастрозе ў 1897 годзе нікога з татар ня бнло. Непрацоўныя дахода мелі 18 мужчын да 15 кабет /пры 21 муж-чнне і 48 кабетах у сем’яхі Татарскае насельніцтва гораду Мен-ску, як мы бячылі, складалаея у канпы XIX сталепьця пераважна з лодзей вытворчае прапы 1, чаоткова, з асоб, што займашна інтэлігентнымі профэсіямі, непрацоўнага элемэнту было мала. У гэтым сэнсе і цяпер мы маем тое-ж самае становішча. У культурных адносінах мы заўважаем наступную эьяву. Штогод павялічваепйа пропант асоб пісьменных паэчрапейску /г. зн. пабеларуску ды парасійоку; некаторыя, асабліва пры польскай окупацыі, добра вывучнліоя 1 папольску/. Затое значна вьменшнуся процант пісьменных паярабску. За-праўда, чым трэба тлумачнць тую акалічнаоць, што існавалі бела-рускія Ай-Кітабы дн нават кораны, пісаныя арабскімі літарамі? Чаму іх ня пісалі ані лацінкаю, ant кірыліцаю? Таму, што ў ла-цінцы бачылі яахіл у каталіцкі бок, а ў кірыліцн — у права-олаўны. Татары згубілі ўжо оваю татарокую мову. Але, паонлаючы дэяцей у хрысьпіянскія школы, можна было атрымапь ужо зусім непажаданую нечаканасьпь — дзепі прымалі хрнсьпіянотва. Паоь-ля некалькіх пядобных прыкладаў татары больш ужо ве пасылалі Дзяпей ч школы каталіпкія, праваслаўныя і г.п.; гэтак было да-волі доўга. Толькі ўжо у XIX сталейьпі — у самым яго канпы — большая колькасьпь татар вучйпца ў сьвейкіх школах. Прыватныя арабскія школы "ходжаў" яшчэ трымаюшіа і ў гэтай эпосе. Але з плыньню часу "ходжн" маюць ужо ўоё менш ды менпі вучняў f вучаніц. Увесь чыста быт татар /не гаворачы ўжо аб іх мове, пра- - 44 - вільнай, беларуокай/, падпадае пад значны ўплыў суседзяу. Сяб-роўокія адяосіны паміж мужчннамі і кабетамі, адсутнаоьць рэлі-гійнага ^вкатызму, вольныя думкі адносна наказаў мусульманскае веры і г.д. — былі ўжо намі адзначану. 3 чнста татарскага маотацтва засталося ня шмат рэчаў. Гаво раць аб нейкіх шафах з разьбов, з усходнімі украсамі, ды можна бачнць вялікія лвлькі, даволі прыгожа зробленыя. Песьні, прыказкі і г.п. — тыя-ж самыя, што і ў беларусаў. Вельмі цікавым зьяўляецца пытаньне, ці ня было адваротна-га ўплыву на беларусаў з боку татар. Акад. й.Ф.Карскі некаторыя вельмі звычайння беларускія словы внводзіпь з татарокае мовы. Напрыклад: андарак, небажа, балямут, барыш, бугай, буоел, вогер, гарбуз, гойдацца. дуда, д”рань, ёлуп, кабан, кайданы, каліта, канчук, капкан, каптан, капшук, каўпак, качан, курган, лвлька, пасталы, рахманы /слова сэміпкае, якое перайшло ў татарокув мову з арабскае, хаця яно есьпь і ў яўрэяў/, тавар, торба, тутун, харч, чарга, гаапка w інш. Беларускія татары гэтак хутка эгубілі сваю мову ў выніку бязупынннх зносін з беларусамі. Аднак, можна думаць, што гэтыя бязупннння знооінн паміж даума народамі павінны былі пакінуць нейкі оьлед ня толькі ў татарах, але і ў беларусах. Трэба прыняць пад увагу і тую абставіну, што Рэч Паспалі-тая амаль што увась час овайго іонаваньня праводаіла у барапь-бе з татарам!; бывалі у яе і саозьнікі сярод татар. Такім па-оадкам наурад ці мокна ўжо татапскія словы ў нашай мове тлу-мачнпь уплывам вашых татар. Тым больш перашкод ёсьць для таго каб внявіпь уплыў нашых менскіх татар на менокую беларускув ”"тарку. Калт f можна будзе знайсьці тут нешта пэўнае, дык праудайадобна, што у колькасннх адосінах гэта бўдзе вельмі - 45 - нязвачным. Не/ялікая група менскага насельніцтва /меншая, чымся 1%/— татары — зьяўляошіа, адаак-жа, у пэўнай меры цікавым прадме-там выв^эньня з этнографічнага погляду. Антрополёгічна — гэта мяшаная раса: славяна-манголы; з бою- мовы — нагэтулькі славянізаванае племя, што, чытавчы па-арабску, татяры вымаўляопь оловы з беларускім акцэнтам /такса-ма, як яўрэі -авшназы, чытавчы гэбрэйскія словы, надавдь ім германскае вымаўленьне/.