КНІГІ ОНЛАЙН
Заклочаць ахратавнв могуць між оабов двое цужчын або муж-чына э жанчынаю, калі ьн жанатн, а яна замужам. Пабрацімотву надаецда вялікае значэнне. Татары кажуйь: "Ахрэць лепш чым брат, ахрэцька лепш чым сястра". Ахрэпі лічыліся такімі блізкімі, што tx дзеці не магчі браць шлюб між оабоо. Ахоэігь павінен быў аказваць ахрэцп ці ахрзцыш павагу, спяшагша ў выпадку няшчаоця на дапамогу /ні У якім разе нельга было адмовійь у дапамозе/, апекаваппа над оірлтамі як над оваімі родгамі дзвпьм». КалІ ахрэпь внказваУ жадарне Узяпь у пабра-піма з хатн якую-небудзь юэч, нават каня, то трэба было ад-ДЯПЬ усй без прятэсту. хпць гэта рэч была самай дарагоГ'.
Ахрэпям нельгя бнл> оваршца шх сабпю. Татяср кажуць: "3 бапыгім, братач, сястрг;! паоварншіа нсхна, а з ахрэпем нельгя". лялі ахрэня а-гав^рвавпь, а баравіць ят няма маялі-вяспі, t" трэба внйсй» з хатн. Катул нельга оказаць дрзннае
- 53 -
слова пва ахроця. На тш свеце ахрэці оустрэнуіша. Аіожва внкупіць грэх за овайго ахрэця /даць грошы на дабрачывную оправу, кашіць нямоглых, маліцца/. Лепш за Усё мець оем ахрэцяу сявод мужчын і жанчын.
Парушзнне пабрапімства лічыпца вялікім грахом. Але калі Ужо такое здарылаоя і ахрзпі паоррпаліся, то бяруць зноу вучнік за канны і мула оімвалічна раооякав яго далонню 7 знак перарвання пабрапімства.
ІІаважанн чытач! У наш век, калі лёо раокідаУ родвкх ла далёкіх вёоках, мяотэчках і гарадах колькі ты можаш налі-чнпь сяброу, якія кінуіпіа табе на дапамогу у няжкую хвіліну? А да каго іы прыйдзеш у ліхі чао? Можа і ёснь оэнс у паб-шпімотве — ахратанні і цяпер?
БНЎ СРОДАК-УШШВАЦЬ НА НАДОР’Е
3 сельокай гаопадаркай, асабліва агародьіптвцм, у тата-ра? быу звязаны абрад ігоынясення ахвяры. Калі доўга не было дажджу, калі бнла пагроза, што ўсё высахне на ніве і градах, 'іо татагы куплялі Ускладчыну гадавалага чорнага баряна. У некатошх мяопінах да складчыны далучаліоя і беларуокія ся-гчне. Калі У хрысціян пыталі, чаму яны прнхалі Удзел у гэтцм та?арскім абрадзе, яны адказвалі: "Бог адзіны".
Ва УстаноУлены дзень надвячоркам натоуп татаваУ накіроу ваУся да ракі ui ручая. Бараня вялі за port. Муоулылане отянявіліся рядямі і пад кіраУнНтвам мулн альбо муэдзіна чннілі малг?в:' "Тэкбір". Мула ядданаУоя у джубэ /від сутаны/ з внверну'гя* пацклядкай. Ся?ія із-хрыопіяне, калі ячы прйот-’чялі пры гэт-м пбртс-'о, етанавіліся у баку і маліліся
- 54 -
па-хрыопіянску. Затым адзін з татара? рэза7 барана, Ахвярны баран павінен бы7 быйь павернуты галавой на поУдзень. Пасля малітвы бараніну варнлі 7 катлах. Мяоа звычайна елі на меопы. У некаторых мяоповасцях, напрыклад, у Мірн, бралі мяса дахаты. У Клецку арчыну пасля прыняоення ахвчры кідалі ваду. У Міры на а7чыну, пакрытую сурвэтай, клалі опецыяль-най выпечкі булкі, якія раздавалі на месцы бедным як оадагу. Косці барана кідалі 7 ваду або закопвалі 7 ямку. / чао га-тавання або пасля таго, як з’ядалі барана, удзельнікі абраду аблівалі адзін аднаго вадой, а жопцы з жартамі кідалі дзя7-чат f мулу 7 раку.
Прынясенне 7 ахвяру белага барана рабілася з мэтаю вы-клікапь еонечнае надвор’е. Абрад гэты адбчва7ся так як і пры ахвярапгынашэнні 7 заоуху. Толькі барана рэзалі ўжо на ?згорку, спальвалі эазам з аУчынай, мясам f касцьмі.
Чаму ахвяра ч^рнага і белага барана давалі Добры вынік? Калі было непажаданае для людзей надвар’е, то праваслаУныя f католікі маліліся 7 пэрквах і каснёлах. Тятары ж вельмі пярпліва чакалі, але калі ?жо цярпеннэ канчалаоя, то рэзалі барана. Еядома, што бясконца не бывае засуха ці дажджлівае надвор’е. Само сабой усё мае канец. Едаралася так, што пас-ля татарокіх абрада7 і наотупалі лажаданыя змены.
КРШСКАТАТАРСКАЯ НАРОДНАЯ ПЕСНЯ ОЗЕН БОЙЛАРЫНЫНЬ / Берагі ракі. Ноты гл. на стар. 74 /
Озем бойларынннь нндже думаны. '2 кере Дагьлара яйылыр, сехар земаны. 2 кере
Озен бойлэрынынь авясы сермн, 2 нсрп Гузпь чьушлар шеньлхк сячар баарь пуньлерн.
О*ен бойларйнла бульбуллер отер. 2 ксре СХ'манлара, багчлара сслгсы кетер. 2 кепс
Тсмная дымка тумаяа рсчного 2 раза
На зэре уползаег в горы. 2 раза
Возлс рекм воздух свежмй. прохладный. .? раза
Радочгь npmw’r шебег птнц 5 еесеішкс днн. 2 раза
На берегдх рскк поют соловыі, 2 раза
Нх заонкмс трелн разносмт эхо по сядям н горач 2 раэа
- 55 -
ЗВЕСТКІ ПРА НАШЫХ ТАТАРАУ
I. J Навуковай бібліятэіш 7 Вільні, у аддзеле рукапісаУ захоУваеппа пікявн матарыял /фонд 34/ пра Бягомльекі пвыход Барыоаўокага павета /цяпео у Докшыпкім юаёне Віцебскай воблаоці/.
Бягомльокі пюыход /па-мясцоваму Бягомлн, Бягомленскі/ /паміж. D. Бявэзіна — усход, d. Поня — захад, Ббіамлянка •— поУнач, Ваюдожа — поУдзень/ — "певвоначально меотожйтель-ство заннмалл здесь захожмз — беглые, то п многолвднейшэе оелевне названо меотом жнтельства беглых — Бегомльем /пве-данче/. Стоаведжвость этого преданля подтвевждаеіся отсут-отвнем обтптельностя между крестьянамн. Каждай жнёт особ-няком, без взаямннх помочей, обычных в ооседнлх ігонходах... Кгнме квутші мзлчччем нвавов н обычаев, даже поквоем одеж-лн. Так как сюда стекался отовсюду, тп, очевндно, Бегомль-скчй пвчхп.д ооотавляет смесь наппда белпрусокого, чевновус-оког^, лчтовокогп, жмудского л татавского... Девевнн вазж-чаютоя: I. Юхновка/ Мчльш Лільчанокія Чысці?/, Будаловка /там нав"д дородный, лцпа белые, тёмнор;зые/; 2, Веважевка, влдёнка, лальнйкк, Бабцы, Забсодок, Укромьв /наюод товдй, ...лабый, нлзккй, светлоруоыз/; 3. Волчн /цвзт ляпа медный, слабые, волооы чёрные, іфуглолццые, недовеючнвые н вое Бату-вы /фашляя/; 4. Бояры, Сту.г.енка, Будачев /темножцые, квуг-лые, черноволосые, проворные/" /ф. 34, с. 185, л. I б/.
х х .
X
II. У гаворках Іімро!1ока?а гаэна /цяпев СлаУгаюадокі р эн йгілёРска ' воблпг'ці/ у^пп;>:па атапскао сл^ва "улус" у
1 (' 11 ! ‘ ' на і-: aілюстваваць наступнымі
- 56 -прнкладамі: "Як ноч, так Кот і пашо? на улусы — станя на пірнкачі і лпвя рнбу, як йіва піраходзя далі Г Пішчавку", "Hamo? ня ўлусы, — ходзя " сал^му ноччы”, "ІІашлз ііяклевя на. ”л’сн, Хвяд^с едзя Г Сібір, то можа што яддасйь, ні нувязевь з оаб^й" /в. Шалямы СлаУгврадокага раёна/.
х х х
Ш. Жяртам называлі перасяленпы, жкхары Г^мельшчыпы /з Буда-Кашалёва/ мясцовых жыхвроу йагілёГшчынн /былога Быха?ска га пазета/ татярамі за тое, штс ў апошніх у гаворцы была моуная асаблівяоць, ная^насць флрглаУ прыслоУяУ ткпу тутайь-ка, тамавька, тутанькі, тамацькі замест тут, там. Будака-шалэрш дадавалі яшчэ, што у быхауня? былая Прапойская во-жопь/ захоУьалІся ? 1891 глдзе /час куплі зямлі, павпдле падання/ куічшя хаты. Яны лічнлі мясіювнх жхарп7 болвш адсталнмі, чш тыя, што з Буда-Кашалё^шчыны.
х х х
TY. Пав^дле падання, зас.чавальнікамі вёскі Лапапічы СляУгярадскага раёна былі песасялевйн татарсяай напыяналь-насп». У ”671 г. 7 оуоедняй МагілёГскай экэнгші. былі за-оелевн 70 татярскімі сем"ямі пустуячня вёокі Батонь, Забя-л'ЧП’О ’’ Г’ол'шча /сучаснага Вендяражскага оельсяветя Магі-!»?я»скпгя раёня/, я таксамп 24 татярскія сям"і бнлі пяселе--нн 7 в. МІл-^ля УльяняГскагЯ впйтаУоітя WI яя экян"міі, якія пераохалі з Дярягабужг /Смалеі'чхяя в^блаойь/ /В.Н. Ме-лешко. Очоркч arpapHoS.^CTapif’ B'icri’''>’!:''v: b'^pyonrirr, ^н., [975, с. 23/.
- 57 -
MIMFU — ХТО ЖЫ?
Калі нрн зяаамеіае і называо свав нацыянальнасць — "мішар", то звнчайна суотракао здзіулены позірк. Тадн да-даю, што мішары складаюць частку сучаонага татарскага народа- Мішары гавораць на эаходнім даялекпе паволаска-татарсвай мовн. Гэты дыялект окладаеппа з 8 гавораг — демнідаускай /у Мардовіі і на поўначы Пензенскай воблаоці/, оергацкай /у Горкауокай воблаоці/, мардова-каратайркай /у Татарстане/, кузнецкай /на паУднёвнм усходзе Пензенскай вобласці/, дражжанаУскай /у Чувашаі і Татарстане/, мелекео-ка-хвалынскай /ва УльянаУскай воблаоці/, чыстапольскай /у Татарстане і КуйбншаУокай воблаоці/ і байкібашаУскай ці прыбірскай /у Башкірыі/. іасіка мішараУ адва таксама оярод казанскіх татар за межамі ССФ, За мяжой мішары кампактна жывуць толькі У Фінляндыі. Туда яны пераояліліоя спакваля з канца мінулага стагоддзя да 1924 года з некаль-кіх вёсак Чырвонакаотрычніцкага раёна ГоркаУскай вобласці.
Этнонім "мішар" .паходзіць з цюрдскай мовы і абазна-чае ляоных лвдзей: "мішэ — лес + "эр" — мужчыны, лвдз!. Чаотка продкаУ мішар была вадома пад назвай бесермен /бео—эр—мен, што абазначаэ "я бесер"/. Этнонім "буртас" мае той жа оэно, штоі "мішар": "бурта" — лес + "ао" _ старажытная саманазва пвркокіх плямён.
Па моўных асабліваспях міларн складалі значну» частку печанегаУ і тунаў, & затн« асноУную частку полаУ-паУ /ктпчакоУ, куманаУ/. Шійядж паходзяць ад отаражытнііх
- 58 -
усходае- і сярэднееУрапейскіх плямён, вядомых Герадоту Д от. да н.э./ як агадзіры, агаціры і г.д~ Гэтыя этнон'мы такоама абазначавць ляоных лвдзей: "агад" /мішарокае — "акац", оучаонае — "агач”/ — дрэва, лес + "ір" — лвдзі, мужчыны.
Этнонімы мішар, буртас, агачзр, агацір з”яУляюшіа варыянтамі назвн адных і тьк жа плямён. Этнонім мішар /варыянтк: мажар, мадзьяр, міжгар, маджар, мяшчэр, мяшча-рак, беоер і інш./ у назуковы абарот вусцілі венгрн /мадзь-яры/, і усе старажнтныя I оярэдаевечння ззесткі пра мішар яны адносяпь на свой конт. Усе Усходнія. гіоторыкі X—XI отагоддзяУ гавораць аб цвркамоУных мішарах, а еУрапейокія гісторыкі — аб фінаУгорамоУных мадзьярах. Гэта блытаніна тлумачнппа тым., што эенгрн калісьц.і жнлі У Перадураллі і У Паводан. Сваю отаражытнув радзіму венгры паоля прнняппя каталіптва назвалі "Магна Гунгарыя" /Йялікая Венгрыя/. Асноўная маоа эенграУ разам з чаоткай мішар у сярэдзіне IX отагоддзя выйшла адтуль і пасялілаоя на тэрыторыі сучас-най Венгрыі, якув тады назыьалі Панонія. Чаотка венграУ-мадзьяр, якая заоталася нават у пачатку ХІУ отагоддзя на тэрыторыі оучаснага Татаротана, захоУвала свав мову. Пазней яны былі асіміляваны татарамі. Частка мішар, якія пайшлі з венграмі У Панонів /Венгрыв/ з цягам часу аоіміляваны венграмі, але пакінулі аб сабе памяпь у выглядзе саманазвн. венграў-"мадзьяры" і шматлікіх мішарскіх слоУ у складзе оучаонай венгерскай мовы.
Да гэтага чаоу існуе думка, што мішары спачатку былі фінаугорамоУнымі, а затым пад уплнвам татар абтатары-
- 59 -
ліоя. Моўны лад мішар поўнаоцо аспрэчвае гэта: мішарокая мава, аоабліва яе граматычны лад, моцна адаозн !ваоіша ад аоабліваоцей мова казанокіх татар, якія на дашу нека-торых вучоных, прынялі ўдзел у абтаталванні мішар. Тое, што 7 этнагенезе сучаоных міаар оамы актыўны ўдзел прыняла мардва, асабліва мокша, сумнення не выклікае. Сляда мішар з даўнейшнх. чаооў назіравцца па оярэдаім пячэннв Акі, г. зн. у тах ілеспах, дзе жыла і мокша. Менавіта таму, што там здаўна жылі мяшчэры, г. зн. мішары, гэты рэгійн назы-ваеппа Мяшчэрай. Адсюль паэней мішарн па розных прычынах перасяліліся за усходнія раёны Раоіі, на тэрытопыю сучас-най Башкірыі, Арэнбургокай, Чалябінскай і іншых аблаоцей, ,зза іх афіцыйна называлі мяшчэгакамі.