КНІГІ ОНЛАЙН
Танарыотва культуры ЛітоУокіх татар разаслала запрашэя не наотупнцга зместу: 'НаэаЯ&нн спадар /паважаная спадарыня/ На Зямлі Літвн на прапягу шаоці стагоддзяУ яыве Унікальная этнічная група літоУокіх татар, якія вызнаюць . іслам, дзейнічавць мячэці. ЦяпбР у Лііве паявіліся мусульмане і іншых нацнянальнасцей. 5 ліпеня 1991 года У КаУнасе адбудзецца урачыотае адкрыццё адаоУленай мячэці, якую збудавау татарам у 1930 годзе Урад незалеянай Літвы У 500-годдзе са дня смерці Вялікага Літоуокага княэя ВітаУтаса, пасяліушага татар у Літве У 1397 годзе. Урад ЛітоУокай Рэопублікі, ЛітоУскЛ Фонд культуры і Таварыотва культуры літоускіх татар запгашашь Вас на адкрыц-пё КаУнаокай мячзйі і опадзяюпца, што Ваш удзел у гэтай урачыстаспі паолужнпь адрадкэвню мусульмаяскай рэлігіі У пэнтры ЕУропы, дзе гэта рэлігія даказаж сзаю жыцпеУстойлІ-васпь і Унесла вначнн Уклад у гіоторыю Літвы. Дэпартамент па оправах напнянал.насцей пры Урадзе ЛітоУскай Рэспублікі. Літоускі фонд кулыуры Таварнотва культуры літоускіх татар". На урачыотасці адкрыцця УаУнаскай мячэці прымалі Удзел "ос-’і з Латаіі I Эстоніі, Белаг-.сі, Татарстана, Крыма, Масквы, Пецярбурга. Запрошаны былі такоама dc-J з Турцыі, Катара, - 33 - Фінляндыі, ЖА і іншх краін, дзе пражываюпь нашы татары-адз інаверцн. Ва ўрачнстаоці прнняў удзел Муфйій Талгат Таджудзін, імам з Маоквы, Таліяа. Сярод гаоцей былі таксама даа імамы з ПоЛыпчы — імам Гданьокай мячэці Бякір Якубоўокі і імам Багоніцкай мячэііі Муотафа Яоінскі. 3 Венгрыі прыехаў вядомы потколаг Генрых Янкоўскі, татарха-журналістка з Дабруда /Румынія/ паві Сеўгін Омер, віцэ-коноул Турші 7 Маскве пан Уміт Ярднм, прадстаўнікі пасольства з'Іарданокага Хашыміц-кага Кяралеўсава, rocnf з Вялікабрытаніі. II гадзін 30 мінут. Каля мячэці, у парку Рамібес, пачынаепта ўрачыстн мітннг, прасвечаны адкрыцц» Каўнаскай глячзпі. Мітнкг адкрмэае стапшыня КаУнаокага аддзялення куль-туры літоўскіх татар. дацэнт КаУнаскага Палітэхнічнага Уні-версітзта Йонас Рвдзванавічуо. Ён вітае УдзельнікаУ мітннгу, коратка распавядае гіоторыю КаУнаокай мячэці, прадстаУляэ гасцей. Пасля выступалі госці, прадстаУнікі розных дэлега-цый. 3 прнвітальным словам высіупілі: МуфцМ Талгат Таджу-■дзін, намеонік старшыні ВярхоУнага Савета Літоўокай Рэопублі-кі Чэолавас Станкявічус, отаршння Мусульмачокага Рэлігійнага Саюза ІТолыпчы Стэфан Цухарокі, віцэ-прэм"ер Літоу- скай Рэопублікі Зыгмао Вайпвіла, віпэ-коноул паоольства ТурцыІ 7 Маскве Уміт Ярдым, прэзідэнт грамадока-культурнага аб"яднання татар Беларусі Абубякір Шабановіч, rocnf з Крнма, Пепярбурга. Усе прамоўпы жадалі, каб Каўваская мячэпь больш ніколі нб зачнняла овае дзверы для вернікаў, каб іслам на літоўскай зямлі адрадэіўая і мапнеў.каб літоўскія татарн зноў набралі сва© бнл;'© славу. - 34 -НЕШЬКІ СЛОУ АБ МЕНСКІХ ТАТАРАХ 3 часопіса "Наш край", 1927 г., Л 6—7/ Аб менскіх татарах мы ня ведаем якой-небудзь друкаванай працы, — ані гіотарычяай, ані этнографічнай. Мік тым татары у Меяску жывуць ужо некалькі вякоу. Ужо адна назва "Татарскі каяёц" у Менску пераносіць нас у даля-чыню мінуушчыны. Але сказаць што-небудзь внчарпаюча-пэўнае аб тым, калі, як і чаму зьявіліоя тут татары, пакуль што немагчнма. Няма докумэятальннх крыніц. Першая веотка аб менокіх татарах суотракаецца у прывілеі караля Жыгімонта Ш менскім мяшчанам 26 мая 1606 г., адкуль ві-даць, што у той час татары менскія не падлг.-алі мейскай мя-шчанскай врнодыкші і Майдэборскаму праву, дзеля чаго на іх на пашыраліся мяшчанскія правн і льготы^. Другі вядомы вам докумэнт дадае новуа рыску у гэтым пы-таньні. 1617 г. 26 отудзеня кашталян менскі Пётра на Лагойску Тышкевіч па даручэньыі караля Жыгімоыта Ш даходзіу у Менску зроблены апошняму адаказ на менскіх татар. Нейкія асобы, прозьвішчау якіх, на. жаль, няма у докумэн-тах, пасьведчнлі, што, нядрауна захапіушы пляц Менскай Уокра-сеяскай царквн, меяокія татарн пабудаьалі на гэтым пляцы сваю мячэць. 3 пільнасьцю узяуся за гэтую справу Тышкевіч. Татары ня толькі аднастайна паказалі, але і докумэнтамі падмацавалі свае словы, што яны гэтн гляц вышэйназванай Ускра- 1 Собраняе древяйх грамот я автов городов Млнской губер-йй, правоолавннх монастнрей, перкяей л no рззным предметам. Млнок, 1848 г., стар. 108. - 35 - сенскай царквы набнлі шляхам "добрае замены" ад ускрасеяскага папа Сьцяпана. Татары прадставілі належны ліст на гэтую замену, а да гэ-тага і пісьмовыя зацьвярджэньні яго, якія мелі менскія татарн ад ужо памёршых мітрополітау: Міхайлы Рагозы /1590—1599 г.г./ і Іпата Папея /159°—1613 г.г./, а таксама і ад тагачаснага мітрополіта Язэпа Веляміна Руцкага. Разгледзеушы па даручэньні караля гэтую оправу, Пётра Тыш-кевіч знайшоу правы татар даведзенымі і вндау ім у Менску 26 студзеня 1617 году свой ліст, у якім апраудвае татар ад выказа-нага супропь іх абвінавачаньня. У тым-жа годзе гэтн ліст быу запіоаны у актавыя гродзкія кнігі Менскага замку /8 верасьня 1617 году/. Прынёс для запісу гэты акт менскі татарын Салімая Зецко віч^. Прыведзены докумэнт сьведчыць, што у Менску татары бязу-моуна былі у канпы ХУІ сталецьця, што яны пабудавалі мячэць сваю у Менску у чаоы мітрополіта кіеускага Міхайлы Рагозы, які быу на гэтай пасадзе з 1590 па 1599 г. Прымапчы пад увагу, што мячэпь павінна была будавацпа у оувязі з нейкімі надзвычайнымі аботавінамі, напрыклад, з пася-леньнем у гэты чао у Меноку татар /гэта яам якраз і здаеппа больш за усё верагодным/, мн лічнм, што маем тут перад сабою мажлівую дату зьяуленьня татар у Меноку t заояленьяя імі "Татарскае Слабады". Але-ж пэта уоё-ткі толькі мажлівая, а не бясспрэчная дата, Такім чынам, пытаньне аб часе зьяуленьня у менску татар пакуль што застаевда адчыненым. ‘ Там-.та. Стар. 168—IG9, № 93. - 36 - Трэба дадаць да гзтага, што паміж менокіх татар існуе паданьне, быодам яны паходзяйь з крымскіх ваеннапалонных. He затрымліваючыся на гіотарычннх лёсах менскіх татар, мн ставім заданьнем азнаёміць чытачоу "Нашага Краю" з сучаснаоьцв гэтае часткі менокага наоельніцтва. Папершае, трзба адзначыць, што менокія татары у шмат якіх абставінах свайго жыцьця кіруюцца "коранам", які яны называюць "куран". 'V оям’і Смайкевічау ёоьць коран 1725 году. Ёсьць у іх і "Ай-Кітаб” 1812 г. /гэтую дату атрымау профэсар Раурэбэ, пера-вёўша на наша летазьлічэаьне 1230 год мусульсанскае эры, бо прнняу пад увагу розьвіцу у колькасьці дзён паміж усходнімі меоячнымі і нашымі оояечнымі гадамі/. Менскі паасобнік корану 1725 г. мае пры арабскім тзксьце падрадковы пераклад на беларускую мову з значнаю колькаоьцв полёнізмау. Ай-Кітаб — гэта зборнік легенд і паданьняу, здаезда, так-сама перакладзенйх або наогул большаю часткаю ці нават цалкам запазычаных з розных крыніц. У паасобніку 1812 году ёсьць толь-кі тэкст на беларускай мове, даволі чыстай, бяз прыметнага чужа-земнага уплнву. Аутару гэтых радкоу удалооя, знайшоупы вшнэйЕамянёныя KHirf, адразу-ж зьвярнуць на іх увагу вядомага озмітолёга, профэсара Б.Д. У. Раурэбз. Прагледзеўшы гэтыя кнігі, мы прышлі да выніку, што і j ча-се тач званага беларуокага заняпаду наша мова жыла яшчэ нават у якаоьці літаратурнай, толькі ня у хрыаьпіянскага насельніцт-ва, а сярод мусульглан. Карнотавчыся арабскімі літарамі, можна добра перадавапь - 37 - бвларускія гукк пь, ц, дзь, дз, дж, а для ч і п ужыв&юцца нейкія адмены арабокіх знакау /падобныя якім можна знайсьц! у пзреау ды туркау/. Гэты факт — карнстаньне мусульмаяскіх пісьменнікау бела-рускаю мовар, — высьвятляе наогул стан асмміляцыі, якой падля-гала татарская наіг'еншаоьць, калі яна пачнаала жыць памік бе-ларускага народу. Менскія татары найбольш адрозьніваюода ад суседзяу у рэ-Нгійных адяооінах. На гэта зьвярнуу увагу яшчэ Шпілеускі у зваім апісаньні Менску, якое друкавалася у чаоопісе "Современ-нйк” эа 1854 год. Шпілвускі апісвае драулянуо мячэць у Меноку. У ёй два ад-дзелы: для мужчнв I для кабет, паміж імі краты; унутры няма ніякіх аздоб, апроч бальдахіву для муллы у мужчннскім аддзе^; падлога эаолана зялёным сукном, а пры сьпенах ёсьць зэдлікі для багамолау. Апроч таго, ёсьйь яшчэ нешта падобнае да перадпакою, дзе татары пакідаюпь абуткі, бо няможяа уваходзіпь у мячэць у бо-тах. Фотографічнй здомак з старое мячэці захоуваецда У сям’і Смайкевічау; мячэць была сфотографавана у самым пачатку XX сталецьця, перад тым, як яе замянілі новнм да без параунавьня лепшым цагляным будынкам. Цяпер у мячэці ёсьць і мінарэт, а дауней муэзьзін склі-кау парафіян на малітву, стоячы на ганку мячэці. На сьвята Байраму мус льмане у некаторых мясцовасьцях, як здаецца, склі-каошіа на вуліпах, што дасьледчык гісторыі і быту беларускіх татар А. Мухлінскі хацеубн тлумачнпь яурэйскім уплнвам. , - 38 - У Менску татар ня шмат і кажуць, што такога занчаю у іх няма. Прынамсі менскія татары мне оказалі, што янн гэтага ня помняпь. Ніякага ізоляваньня жанчын ад мужчын у нашых татар няма. Аб "чадрах" не засталося нават і успаміну. Цікава, што у "хо-джау" /пілігрымау у сьвятыя месцы/ вучыліоя паарабску і дзяу-чатн і хлаппы разам; аб гэтым мне гаварылі старыя татары; Наагул пагляд на рэлігів лібэральны. У сям’і Смайкевічау ёсьць, напрыклад, отатуэткі, а нябожчык мулла Мустафа Смайке-віч ды парафіяне былі нават офотографаваны. А гэта сурова за-бараняецца муоульманскім законам. 3 рэлігійных наказау муоульманскае навукі у быце менскіх татар захавалася далёка ня усё. Вось што гаворыць аб гэтым іх старзйшае пакаленьне. Супольная мусульманам і яурэям забарона ужываць мяоа ін-шнх оноувоу, апроч хвачных — парнаканнтных, іншых рыб, апроч луокаватых, прымаецца яшчэ пакуль што пад увагу. "Але", гаво-рапь татары: "як ужываньне жытняга хлеба зьяуляецца патурань-нем аоаблівнм умовам пазьнейшага часу, такоама ня вельмі цяж-кім грахом лічыппа і ужываньне каніны. Мн яе не ямо не дзеля грахоунясьці такое ежы, а упрост дзеля яе нясмачнасьці". Сьвінь няу-жа, самоу, мятнузоу татара есьці ніколі не згадчавдца. Кывёлу рэхуць спосабам, падобннм да яурэйскага, толькі дзеля большае пэунасьці пасьля першага грунтоўнага сьмяротна— га разрэзу тры рухі. Пры гэтым гавораць паарабску: "У імя бога усемагутнага". Купляшць, аднак-жа, і трэфнае мяса /апроч сьвініны/.