Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
3 «Дзённіка пажаданняў» з в. Мяфёдавічы Кобрынскага рна. 1980 г.
254
Аксана Селях. ДЗЯВОЧАЯ РУКАШСНАЯ КУЛЬТУРА ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XX cm...
Мы шуда ложэлэ фантікі <...>. От когдато ж нравылось вырізаты всякые журналэ, картінкэ. Мы тудэ в пожэланіе фантік. Ну, в магізіне всякэ безділушкэ булэ помню. От наклеечкэ такэ тожэ булэ. Там, просто конвертік і пожеланіе от кого. I на всю тетрадку. Шоб ныхто ны чытав, заворачувалэ. Tina это був сікрет такэй (Зап. ад С. В. Нічыпорчык, 1963 г. н„ в. Літоўск Драгічынскага рна);
Да, велі, велі! «Вспомйнай йногда, еслй будет когда... А всегда вспомйнать невозможно...»; «Алая роза упала на грудь, Мйлая Лена, меня не забудь!» (Зап. ад A. I. Кардашук, 1968 г. н., аг. Моталь Іванаўскага рна).
Адзін з такіх дзённікаў, пачынаўся з наступных вершаваных радкоў:
Тйлйтйлйтйлйбом, начйнается альбом!
Пйшйте, мйлые подругй! Пйшйте, мйлые друзья!
Пйшйте все, о чем хотйте. Но только глупостей нельзя! Кто альбом возьмет без cnpoca, тот останется без носа!
Анкеты
Сяброўская, а таксама рамантычная камунікацыя была магчыма праз запаўненне анкетнага апытальніка. Пытанні знаходзіліся ў самым пачатку сшытка і былі пранумараваныя. Асноўны аб ем анкеты складалі адказы сяброў на ўвесь спіс пытанняў. Сярод найбольш папулярных пытанняў былі наступныя: «Хто падабаецца з хлопцаў?», «Хто лепшы сябар/сяброўка?», «Любімы настаўнік/прадмет?» Акрамя таго, абавязкова трэба было напісаць пажаданне для ўладальніцы анкеты і сфармуляваць меркаванне аб ёй:
Всякйе вопросы, ответы... н про школу чтото, й про дом чтото: про братйкое, сестрйчек, напрймер. Н про любовь, естественно... там любйт, ревнует (Зап. ад Л. I. Селях, 1969 г. н., в. Альба Івацэвіцкага рна);
Першыя старонкі анкеты з в. Літоўск Драгічынскага рна. 1980 г.
255
МАТЭРЫЯЛЫIВЫНІКІПАЛЯВЫХ ДАСЛЕДАВАННЯЎ
Обыкновенная тетрадка. Пйшешь там фамйлйю, ймя, отчество <...>. Артйсты кумйры кто? Артйсты кйно? Артйсты эстрады? Кого ты любйшь йз класса? <...>. Загйбалй лйстйкй. Нуже кто заполнял, каждому давалй й уже каждый заполнйт й уже чтото про тебя напйшет (Зап. ад Л. М. Цюшкевіч, 1962 г. н„ в. Субаты Драгічынскага рна);
О, да! Анкеты... что ты! Анкеты это так было популярно! Передаем друг другу анкеты там... й даже «Кого ты любйшь?». П все такйе вот вопросы жйзненные. А шэ, як даш хлопцам, шобхлопцы заполнілі. Н шось там понапісують хорошее про тебя, то шо ты вжэ! Такая довольная. Внйманйе уделйлй (Зап. ад I. С. Пархомчык, 1966 г. н„ в. Мяфёдавічы Кобрынскага рна);
Мы з города навчылысь тые анкеты, як в інстытуте <...>. Твоя лучшая певіца? Эдіта Пьеха, допустім в моей молодості. Там, год рожденія, любімы учітель, любімый предмет, любімая песня, отакое во (Зап. ад Н. Д. Пашковіч, 1953 г. н„ в. Барысаўка Кобрынскага рна).
«Размова з сабой»
Успаміны жанчын сведчаць аб існаванні дзявочых практык напісання асабістых дзённікаў. Паглядзець прыклады такога кшталту сшыткаў мне не давялося. Рэспандэнткі казалі, што ў іх не захаваліся дзённікі. Прычынай таксама можа быць зразумелае нежаданне дзяліцца з незнаёмым чалавекам асабістым, «інтымным» светам. 3 палявых матэрыялаў:
Дневнйкй пйсалй. Это разговор с собой. Как прошел день? С кем поругалась, с кем помнрйлась? Хто кому что сказал? Хто кому что должен? Кого обйдел йлй кто тебя обйдел? Плй eom твой планы на будуіцее? С кем бы хотела там встретйться? М так далее. Вот (Зап. ад М. А. Кірылюк, 1940 г. н„ в. Бельск Кобрынскага рна);
Это было всегда. Дневнйчкй велйсь всегда, во все века, что называется. У меня дневнйка не было <...>. Дневнйкй ну это уже сокровенное. Я не могу сказать, что ктото: «Ну, давай мы твой дневнйк почйтаем». Это йсключенный варйант. Этого я не вйдела нй у кого (Зап. ад В. I. Ігнацюк, 1954 г. н., г. Кобрын);
У сестры моей дневнйкй былй. Я, помню, стаскйвала почйтать (Зап. ад Л. I. Селях, 1969 г. н., в. Альба Івацэвіцкага рна).
Змест прааналізаваных фальклорных матэрыялаў дае падставу глыбей зразумець спецыфіку перыяду дзявоцтва. Менавіта ў гэты час на першы план у дзяўчат выходзіла матрыманіяльная ўстаноўка, што яскрава адлюстроўвалася ў пісьмовай культуры. Эратычна маркіраваная тэматыка вершаў, песень, афарызмаў указвае на той факт, што пісьмовыя практыкі дзяўчат ігралі значную ролю ў дэтабуізацыі інтымнага жыцця і ажыццяўлялі функцыю гендарнай сацыялізацыі. Па сутнасці, пісьмовы фальклор з’яўляўся легальнай формай «прагаворвання» дзяўчатамі сваіх пачуццяў і жаданняў.
256
Аксана Селях. ДЗЯВОЧАЯРУКАШСНАЯКУЛЬТУРА ДРУГОЙПАЛОВЫXXcm...
Варта зазначыць, што жанраватэматычная спецыфіка дзявочай рукапіснай культуры вызначалася канфесійнай прыналежнасцю. Матэрыялы, разгледжаныя вышэй, былі прыведзены са «сшыткаў» дзяўчат праваслаўнага веравызнання. Сярод дзяўчат з пратэстанцкіх цэркваў на працягу другой паловы XX ст. таксама папулярнай была традыцыя весці спеўнікі: Раныйэй такэх ны було пічатаных. Ну, а тогді от рукэ пэрэпэсувалэ другу друга. <...>. Всі пісалы. Хто як мог. От еслі хотів себе пріобресті песні, шоб булы, всі псалы: і мужчінэ і жэншчінэ <...>. Наша ж молодеж обшчаецца далеко і от дэто ўслышалэ й побачілэ от там песню навчэлыся і пэрэпісалэ. А тэі од тэх, а тэі од тэх і от так пушло <...>. Хто способный, то такэе розочкі, чі шэ шо для украшэнія (Зап. ад С. П. Дарапей, 1944 г. н„ в. Бельск Кобрынскага рна);
Ну, это, когда мне было лет 1516 гдето уже. 1970е, начало 1970х. Прйносйлй такйе сборнйчкй. Пх спецйально ктото делал вручную. Как кнйжечкй маленькйе. Переплеталось это, обложка твердая. П вот перепйсывала я от рукй песнй. У меня был почерк хорошйй. Я всем перепйсывала. Тогда не печаталось нйчего <...>. Както молодежь друг другу предавала й все перепйсывалось. Ктото сочйнял, перегшсывал от руку передавалось. Гдето поедем, услышйм, научймсяйуже себе запйшем (Зап. ад Т. А. Рыжук, 1957 г. н., г. Кобрын).
Сам песенны сшытак мог мець розныя назвы, напрыклад: «Духовные песнм для всех любяіцнх Господа» ці «Сборннк духовных песен». Адметным было тое, што ў сшытках змяшчаліся выключна хрысціянскія песні, у якіх праслаўляўся Бог. Такім тэмам, як «каханне», «сяброўства» (у свецкім разуменні гэтых слоў) асобная ўвага не надавалася. Асаблівасцю з’яўлялася тое, што практыка весці зборнікі песень была ўласцівая ў тым ліку хлопцам і мужчынам. Дзяўчаты абменьваліся сваімі спеўнікамі і альбомамі, як правіла, падчас царкоўных сходаў. Зборнікі не ўключалі ў сябе варожбы, тлумачэнні сноў, прадказанні, паколькі ў пратэстанцкай культуры яны былі забаронены. Прычынай было, як распавядалі рэспандэнткі, цвёрдае перакананне ў сувязі рознага роду прарочых практык з нячыстай сілай. Тэксты песен адлюстроўвалі каштоўнасныя арыенціры, якіх павінна прытрымлівацца дзяўчына. Прыклады тэкстаў песен, запісаных A. А. Давідзюк, 1956 г. н. в. Глінянкі Кобрынскага рна:
Учйтесь, юношй й детй, Как нужно Господу служйть. Дабы не вспасть в мйрскйе сетй Н жйзнь свою не погубйть.
Радкі з іншай песні:
Пусть твойм украшенйем будет не плетенье волос, нй наряд, Нйуборы твой дорогйе, но твой добрый прйветлйвый взгляд.
Пашыраным сярод дзяўчат было вядзенне «альбомаў» накшталт «дзённікаў пажаданняў». Частка альбома альбо нават асобны сшытак мог адводзіцца для фіксацыі адрасоў сяброў, родзічаў: У нас былй «альбомы». Обычный альбом
257
МАТЭРЫЯЛЫIВЫНІКІПАЛЯВЫХ ДАСЛЕДАВАННЯЎ
Змест спеўніка з в. Павіцце Кобрынскага рна. 1960 г.
такой с гладкймй лйстамй, й мы там прйклейвалй свою фотографйю й пйсалй пожеланйе й обменйвалйсь вот этймй альбомамй. 14 это нам очень нравйлось. <...> Мы все сделалй такйе фотографйй 6 на 9. <...> Могу там какойто цветочек, открыточку <.„>. 14 в йтоге получался целый альбом от друзей пожеланйй с фотографйямй (Зап. ад Т. А. Рыжук, 1957 г. н., г. Кобрын).
«На долгую память»
Інтэнсіфікацыя міграцый дзяўчат у горад суправаджалася наладжваннем кантактаў. Падчас пражывання ў інтэрнатах у перыяд навучання альбо працы ў горадзе, выезду на «сезоны» за мяжу адбывалася пашырэнне сяброўскага кола. Камунікацыя на адлегласці нярэдка працягвалася праз ліставанне. Дзеля захавання вобраза ў памяці дзяўчаты паміж сабой, а таксама з хлопцамі абменьваліся фотаздымкамі. На адваротным баку пакідалі спецыфічныя подпісы, якія, як правіла, утрымлівалі дату і месца фотаздымка, колькасць гадоў, вершаваныя радкі. Прывяду некалькі прыкладаў подпісаў фатаздымкаў, з якімі пашанцавала папрацаваць: «Пусть волны жйзненного моря не смоют память обо мне», «Не нравйтся nopeu, а нравйтся хранй», «Лучше вспомнй й взглянй, чем взглянй й вспомнй», «Дарю на долгую память, а может на несколько дней. Все это завйсйт от дружбы, от дружбы твоей й моей»;
3 успамінаў: Да, есть фотографіі. Пісалы стіхы. Дажэ сейчас вот вжэ 40 лет прошло, дажэ большэ. Есть подружкэ, которэ то дажэ фотографіі я іх не помню, а там напэсанэ стіхі от, ностальгія такая. Сядем посмотрым: «О, в мана вжэ ныма, a в ейі сохранылысь фотографіі на долгую память». I там подпісі такэі да, чітаеш і когда то думалы, шо ныкогда ны забудым, но прошло врэмя конешно, всё помынялось. Став совсем образ другэй жызні. Воно ны забувалось:
258
Аксана Селях. ДЗЯВОЧАЯ РУКАШСНАЯ КУЛЬТУРА ДРУГОЙ ПАЛОВЫXX cm...
Адваротны бок фотаздымка «На доўгую памяць» з в. Літоўск Драгічынскага рна. 1978 г.
подружкы, друзья, но всё равно своя жызнь стала і все какбы чутьчуть вдаль отошло, а вжэ твоя жызнь другая пошла. Совершэнно другіе вжэ друзья і замуж, деті... (Зап. ад С. В. Нічыпорчык, 1963 г. н., в. Літоўск Драгічынскага рна);
По газетах колыся знакомілыся. «Зорька» колыся газета була, «Піонер Беларусі» газета. Там жэ есть такі, шо опублікують якого стішка, подпэсують. I так знакомілыся <...>. На сезонах знакомілыся і з хлопцамі, і з дывчатамі. Пэрэпысувалыся (Зап. ад Л. М. Капуза, 1961 г. н., в. Сварынь Драгічынскага рна).
Фотаальбомы
He засталіся паза маёй увагі яскрава аформленыя фотаальбомы, сярод якіх сустракаліся вясельныя, проста сямейныя, з перыяду навучання. У некаторых сямейных архівах мне давялося ўбачыць такія альбомы. Дзяўчаты аздаблялі вокладку альбома, а таксама амаль усе яго старонкі нейкімі налепкамі і выразкамі. Акрамя таго рабілі вершаваныя подпісы да асобных фотаздымкаў У канцы фотаальбома выдзялялася месца для запісаў адрасоў сяброў.
КНІГІ ОНЛАЙН
