Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
ГІДРАГЕАХІМІЧНЫЯ ПРАВІНЦЫІ, глядзі Ге^^чныя_1_гідпагеах і м і чныя ппав і нцы і.
ГЛІШ, дысперсныя, пластычныя асадкавыя горныя пароды, складзеныя пераважна з гліністых мінералау /гідраслюда, монтмарыланіт, каалініт, палыгарскіт 1 інш./. Як дамешкі 7 глінах кварц, палявыя шпаты, хларыт, кальцыт, вокіслы жалеза, аморфныя калоідныя рэчывы, арганічныя злучэнні і інш. Звычайна да глін адносяць пароды, якія складаюцца болып чым на палавіну з часцінак памерам менш за 0,01 мм і на 30 # t болей з часцінак менш за 0,002 мм. Гліны шырока выкарыстоуваюць у вытворчасці цэглы рэзных марак, дрэнажных і каналізацыйных труб, вяжучых матэрыялау, адсарбентау, фармовачных сумесей, у свідравальнай справе, на глінаванне пясчаных глеб, у будауніцтве земляных Плацін на вадасховішчах. Колер глін ад белага або зеленавата-шэрага да жоутага, чырвонага, бурага, чорнага /ад дамешкау
гідравокіслаУ жалеза і арганічнага рэчыва/. Гліны вельмі пашыраная горная парода. Разам з аргілітамі /каменепадобныя, не размакальныя У вадзе глінь/, гліністымі сланцамі і пародамі прамежкавага тыпу /гліны вапняковістыя, мергелістыя, крамяністыя, жалезістыя, вуглістыя, саляныя і інш,/ складаюць каля 21 % аб"ёму асадкавых горных парод Беларусі. Паводле паходжання адрозніваюць гліны элювіяльныя /у тым ліку каалін/, гідратэрмальныя і непасрэдна асадкавыя, якія падзяляюцца на кантынентальныя /рачныя, азёрныя, азёрналедавіковыя і інш./, марскія і лагунныя. Найбольш пашыраны асадкавыя. Каалінітавыя гліны тугаплаукія і вогнетрывалыя /да 1750 °C 1 больш/, монтмарылані тавыя характарыэуюцца вяжучымі, адсарбцыйнымі /адбельнымі/ уласцівасцямі і каталітычнай актыунасцю, з палыгарскітавых глін рыхтуюць солеУстойлівыя буравыя . растворы, гідраслюдзістыя гліны найбольш прыдатныя на выраб цэглы, керамзіту. Гліны як асноуны кампанент уваходзяць у ^т^г^ідцыяльныя^адцлады і марэнныя адклады /глядзі Марэны/, з"яУляюцца глебаутваральнымі пародамі, як водатрывалыя пароды забяспечваюць намнажэнне грунтавых і падземных водау, на працягу многіх геалагічных перыядау разам з іншымі пародамі ахоуваюць ад акіслення У зямных нетрах нафту і газ.
На Беларусі трапляюцца у адкладах ycJx геалагічных сістэм, але найболып пашыраны у вендзе — іх магутнасць да 150—200 м, ніжнім кембрыі /так званыя "сінія гліны", да 120 м/, сярэднім /да 95 м/ і верхнім /да 130 м/ дэвоне, у ніжнім карбоне /250—350 м, ёсць таксама у сярэднім карбоне/, у ніжняй пярмі /60—150 м/, пераважаюць гліны у адкладах трыясу, у юрскіх адкладах /20—50 м, месцамі да 70— 100 м/, ніжнемелавых /10—30 м/, палеагенавых /1,5—17 м/, у неагенавых /сярэдняя магутнасць 10 м/, у антрапагенавых /да 50 м/ адкладах. Здабываюць пераважна антрапагенавыя, радзей неагенавыя гліны, якія залягаюць блізка ад паверхні. Часцей за усё гэта не чыстыя гліны, а аэёрна--ледавіковыя стужачныя алеурыцістыя гліны і марэнныя суглінкі. Найбольшыя радовішчы: глін і суглінкау /іх часта называюць цагельнай сыравінай/ Гайдукоускае 08 млн. м3/ у.Мінскім, Ладзя-
менне /21,6 млн. м3/ у Кобрынскім, Асёткі /17,7 млн. м3/ у Віцебскім, Пазнякі /16,4 млн. м3/ у Полацкім р-нах і інш. ; глін цэментных Данілаускае /14 млн. т/ у Ваукавыскім, ДуляУшчына /7,5 млн. т/ у Мастоускім, Вепрын /17,1 млн. т/ у Чэрыкаускім р-нах і інш. ; глін тугаплаукіх Будкі /128,7 млн. т/ у Ельскім, Гарадное /30,2 млн. т/ і Жураулёва /10 млн. т/ у Столінскім,Гарадок /31,I млн. т/ у Лоеускім р-нах ; глін цагельных і на керамзіт Лукомль-І /130,2 млн. мэ/ у Чашніцкім р-не. Радовішчы кааліну выяУлены: Дзедаука /8,5 млн. т/ і Бярэзіна /7,6 млн. т/ у Жыткавіцкім і Сітніца /9,1 млн. т/ у Лунінецкім р-нах.
ГОРНЫЯ ПАРОДЫ, прыродныя агрэгаты мінералау болып або менш пастаяннага саставу: утвараюць самастойныя геалагічныя целы, складаюць зямную кару. Горныя пароды, якія выкарыстоуваюцца у народнай гаспадарцы і здабыча якіх эканамічна выгадная, называюцца карыснымі выкапнямі, тыя, што выходзяць на паверхню ці залягаюць блізка ад яе 1 выкарыстоуваюцца як аснова для узвядзення збудаванняу— грунтамі. На грунтах фарміруюцца глебы. Ва Беларусі вылучаюцца генетычныя групы горных парод: магматычныя, метамарфічныя, вулканагенна-асадкавыя і асадкавыя. Магматычныя горныя пароды Узніклі пры крьлптал і зацы і рэчыва першаснага расплаву у глыбінных участках эямной кары, метамарфічныя — у выніку змянення асадкавых I магматычных горных парод пад уплывам высокіх тэмператур, ціску 1 розных растворау. Магматычныя і метамарфічныя горныя пароды складаюць крьпйталічны фундамент Беларусі. ІІаблізу Стаубцоу, у раёне БабаУнянскага выступу Беларускай антэклізы, пароды фундамента залягаюць на глыбіні каля 90 м, на больш прыУзнятых участках МікашэвіцкаЖыткавіцкага выступу — на глыбіні 15—20 м ад паверхні зямлі. Толькі пабліэу в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на яны у некаторых месцах выходзяць на паверхню. У межах Прыпяцкага прагіну гэтыя пароды знаходзяцца на глыбіні 3—6 км 1 болып. Сярод горных парод фундамента найбольш пашыраны граніты, дыярыты, гранадыярыты, габра, нарыты, дыябазы, перыдатыты, піпаксены, гнейсы, сланцы, амфібаліты, жалезістыя кварцыты
і інш. Сярод парод фундамента трапляюцца і жалезныя руды.
У выніку інтэнсіунай вулканічнай дзейнасці, якая адбывалася У познім пратэразоі і дэвоне, на тэрыторыі Беларусі Утварыліся магутныя тоў'шчы вулканагенных і вулканагечла-асадкавых парод: у познім пратэразоі — базальты, далерыты і інш., у дэвоне — трахіты, трахібазальты, туфы, туфіты і інш. Магматычныя і метамарфічныя горныя пароды трапляюцца сярод валунсУ, прынесеных у час антрапагенавых зледзяненняу ледавікамі з Фенаскандыі. Асадкавыя горныя пароды складаюць платформавы чахол, які укрывае фундамент. Яны Утварыліся У выніку акумуляцыі у морах адкладаУ, прынесеных рэкамі, або Уэніклі ў выніку жыццядэейнасці водных арганізмау. гіа тэрыторыі Белапусі на крышталічным фундаменце знізу ўверх залягаюць пароды: верхнепратэразойскія з пясчанікаў, алеУралітаУ і глін, радзей тылітау і даламітау ; палеазойскія з вапнякоу, даламітау, даламітызаваных вапнякоў, мергеляУ, каменнай і калійных соляУ, аргілітаУ, глін, гіпсаў, ангідрытау і інш.: ; мезазойскія пераважна з пяскоУ і глін і у верхняй частцы з мергеляУ і мелу. Найбольшую магутнасць /на паўднёвым усходзе БССР да 4—4,5 Км/ маюць дэвонскія Утварэнні. 3 імі звязаны найважнейшыя карысныя выкапні, адкрытыя на Беларусі: нафта, каменная і калійныя солі, гаручыя сланцы і інш. Амаль суцэльны покрыу утвараюць антрапагенавыя пароды, якія Утварыліся У час зледзяненняУ і міжледавікоУяУ. Сярод іх найбольш пашыраны марэнныя суглінкі і супескі, пяскі і жвір. У галацэне на значнай плошчы рэспублікі утварыліся горныя патюды арганагеннага паходжання — сапрапелі і торф.
ГЛЯЦЫЯЛЫ /ад лац. glacialis ледзяны/, глядэі Зледзяненн}.
ГРАВІЙ /ад франц. gravier /, глядзі Жвгп.
ГРАДЫ, дадатныя формы рэльефу рознага паходжання, выцягнутыя ў даужынго. ііекалькі град вышэй за 200 м над узроУнем мора могуць утвараць узвышша. Найбольшыя на Бе’арусі грады лецавіковага паходжання, наляжаць да канцова-марэнных
утварэнняУ. Яны дасягаюць соцень кіламетрау даУжыні, нэкалькіх кіламетрау /часам дзесяткау кіламетрау/ шырыні, дзесяткау метрау адноснай вышыні. Адлегласць паміж градамі аднаго Узвышша ац некалькіх соцень метрау да некалькіх кіламетрау. На вялікіх марэнных градах /узвышіііах/ вылучаюцца меншыя грады /напрыклад, Валеуская і Уселюбская грады на Навагрудскім узвышшы/, утвораныя асббнымі фазавымі або асцыляцыйнымі пасоУваннямі ледавіка.
Найбольшая града — Беларуская /да 345 м вышынёй/. Яна складаецца з шэрагу Узвышшау /Гродзенскае, Ваўкавыскае, Навагрудскае, Ашмянскае, Мінскае, Аршанскае/ і асобных град /сярод іх Капыльская града/, якія канчаткова аформіліся У сожскае зледэяненне. ДняпроУскі ледавік утварыУ даволі выразныя У сучасным раунінным рэльефе Белавежскую, Мазырскую; і Юравіцкую грады. Найбольш маладыя грады — БраслаУская, Свянцянскія, Асвейская — набылі сучасны выгляд у перыяд паазерскага зледзянення. Зрэдку тпапляюцца адносна невысокія грады, утвораныя водна-ледавіковымі патокамі /оэы/ і эолавымі працэсамі /дзюны/.
ГРАІІАДЫЯПД'Ы, глядэі Граніты і гранад^лярыты.
ГРАНІТН I ГРАНАДЫЯШТЫ /італьян. granito ад лац. granum зярнофранц. diorite ад грэч. diorizo размяжоуваю, адрозніваю/, гранітоіды, група бліз'кіх паводле саставу поУнакрьшіталічных глыбінных кіслых горных парод /маюць 65—75 % SiOg/. Здабываюць у вялікай колькасці, выкарыстоУваюць як трывалы будаУнічы і прыгожы абліцовачны матэрыял, на помнікі, скульптуры, на выраб напауняльнікау бетону і інш. Граніты складзены з палявых шпатау /60—65 %/ і кварцу /20—35 з дамешкам аднаго
або некалькіх каляровых мінералаУ /біятыту, рагавой падманк{, радзей мускавіту, піраксену/. Пры павелічэнні колькасці каляровых мінералаУ да 20 і больш, эмяншэнні кварцу да 15—20 % і перавазе плагіяклазу над каліевым па.чявым шпатам граніты перахоцзяць у гранадыявыты. Граніты і гранадыярыты пашыраны У крышталі чным фундаменце Беларус і. Яны Утвараюць шматлікія інтрузіі рознага Узросту, якія прары-
ваюць метамарфнчныя тоўшчы архею і ніжняга-сярэдняга пратэразою або залягаюць сярод іх у выглядзе вялікіх масіваў і іншых цел рознай марфалогіі і генезісу. Сярод архейскіх гранітаў і гранадыярытаў найбольш вядомы граніты голенаўскага комплексу Беларускай антэклізы, ніжнепратэразойскіх — граніты і гпанадыярыты Мікашэвіцка-Жыткавіцкага выступу і каля Глушкавіч /Лельчыцкі р-н/, дзе яны залягаюць на параўнальна невялікай глыбіні /глядзі Будаўнічы кауень і MjKSy шэвіцкае вадрвішча будаўнічага каменю/.
ГТУНТАВЫЯ ВОДЫ. безнапорныя падземныя воды І-га ад паверхні пастаянна існуючага ваданоснага гарызонта, які залягае на воданепранікальным слоі. Характарызуюцца свабоднай воднай паверхняй, ціск на якой роўны атмасфернаму. Прэсныя гідракарбанатныя кальцыевыя грунтавыя воды выкарыстоўваюць для водазабеспячэння, у сельскагаспадарчай вытворчасці і інш. ; забор вады тобіцца праз калодзежы ці свідравіны. Aset? асобных свідравін на Беларусі ад 0,01 да I—2 м3/гадз. Глыбіня залягання грунтовых вод ад 0,1—0,5 м у поймах рэк да 10—15 м і больш у межах тэрас, водналедавіковых раунін і на ўчастках развіцця эолавых адаладаў. Магутнасць ваданосных гарызонтаў ад 3—5 м да 12—23 м, у далінах Нёмана, Віліі, Дняпра, Сажа, Зах. Дзвіны 1 іншых да 50—70 м. Пароды, якія маюць у сабе ваду, — пяскі рознага саставу і пахоцжання. Грунтавыя воды пашыраны на ўчастках з блізкім да паверхні заляганнем пясчаных адкладаў /пераважна на поўдні рэспублікі/ і ў выглядзе выцягнутых палос па далінах рэк. У эоне аэрацыі над лінзамі воданепранікальных або слабапранікальных парод часам назапашваецца часовы або сеэонны гарызонт падземньгх водаў /верхаводка/. Рэжым грунтавых водаў залежыць ад метэаралагічных фактараў і характарызуецца ваганнем узроўню /на працягу года ад 0,5—1,5 м да 3—5 м і больш/, запасаў, дэбіту і хімічнага саставу. У далінах рэк узровень грунтавых водаў цесна звязаны з узроўнем вады ў рацэ. Рух грунтавых водаў ажыццяўляецца ад водападзелаў да далін рэк, якія з"яўляюцца дрэніруючымі сістэмамі, і ад іх вярхоўяў да вусцяў. Асноўная кпыніца жыўлення грун.авых водаў — атмасферныя ападкі, а таксама ппыток падземных водаў
КНІГІ ОНЛАЙН
