Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
БУРЫ ВУГАЛЬ, выкапнёвы вугаль нізкай ступені метамарфізму. Утвараецца на стадыі пераходу ад выкапнёвага торфу да каменнага вугалю. Паклады выяУлены у Прыпяцкім прагіне 1 Брэсцкай упадзіне У адкладах неагену, палеагвну, юры f карбону. У адкладах карбону да 24 пластоУ бурага вугалю /магутнасць да 3,8 м, глыбіня залягання ад 125 да Ш5 м і больш/ у адкладах юры да 5 пластоу /магутнасць да 15 м, глыбіня залягання ад 91 да 465 м і болып/. Найболыпыя паклады, якія маюць прамысловае значэнна, прымеркаваны да палеагену і неагену. У Прыпяцкім прагіне, у Гомельскай вобл. разведаны радовішчы Жыткавіцкае /Жыткавіцкі р-н, аб"ядноувае 4 паклады, магутнасць вугалёу да 15,6 м, глыбіня залягання да 44,4 м, разведаныя запасы 69,1 млн. т/ і Брынёускае /Петрыкаускі р-н, паклад сярэдняй магутнасцю 5,8 м, максімальнай да 19,9 м, глыбіня залягання ад 39,7 да 82,8 м, разведаныя запасы 40 млн. ч/. У вугалях Жыткавіцкага і Брынёускага радовішчау вільгаці 54—56,7 %, попелу 18,5—25,6, у сухім вугалі лятучых кампанентаУ на гаручую масу 55,3—55,8, вадароду 4,9—5, вугляроду 63,3— 67,9, серы 0,54—I %, цеплыня згарання ад 10,9 да 29,1 ЦЦж/кг /2600—6950 ккал/кг/. Абодва радовішчы прыдатныя для распрацоукі адкрытым спосабам. Паводле тэхніка-эканамічных дадзеных на базе Жыткавіцкага радовішча магчыма будаУнІцтва
вугалеразрэзу са здабычай 2 млн. т вугалю за год. Вугаль радовішчаУ можа выкарыстоуваода як паліва, на хімічную перапрацоуку. Іншыя паклады вугалю невялікія /Кобрынскі і Антопальскі у Брэсцкай вобл./, размешчаны на вялікай глыбіні /Чырвонаслабодскі у Мінскай вобл./, маюць нізкія якасныя паказчыкі і складаныя умовы залягання /Бароускі на паУднёвым захадзе Гомельскай вобл./.
БЯРЭЗІНСКАЕ ЗЛЕЦЗЯНЕННЕ, окскае з л е д з я н е н н е, познабярэзінскае з л е д sane н н е, міндэльскае зледзяненне, 2-е у антрапагене зледзяненне на Беларусі, доУжылася ад канца налібоцкага міжледавікоУя да пачатку александрыйскага, шжледавікоуя. Мяркуюць, што працягласць бярэзінскага зледзянення 20 тыс. гадоу /480—460 тыс. гадоу назад/. Ледавік насунуУся з поуначы, укрывау усю тэрыторыю рэспублікі. Некаторыя даследчыкі лічаць, што паУднёвая мяжа ледавіка бярэзінскага злёдзянення даходзіла толькі да Лельчыц-НароУлі—Гомеля—Старадуба /Бранская вобл. РСФСР/. Адклады бярэзінскага зледзянення перакрыты больш маладымі міжледавіковымі і ледавіковымі адкладамі. Магутнасць бярзэінскай марэны 5—25 м, мясцінамі 70—95 м, зрэдку 100—110 м, асабліва У глыбокіх ледавіковых лагчынах, у далінах старажытных рэк. У марэне часта трапляюцца адорвені больш старажытных парод. На месцы працяглых прыпынкау' ледавіка утварыліся вялікія нагрувашчванні краявых марэн, якія паслужылі асновай сучасным узвышшам Беларускай грады. 3 раставаннем ледавіка утварыліся вялікія прыледавіковыя азёры, дэе намнажаліся галька, жвір, отужачныя гліны, супескі і суглінкі агульнай магутнасцю да некалькіх дзесяткаУ метрау.
БЯРЭЗІНСКАЕ РАДОВІШЧА НАФТЫ, за 10 км на поунач ад г. Светлагорск Гомельскай вобл. ВыяУлена у 1976 г. Плошча 6,7 км^. РаспрацоУваеода з 1977 г. Размвшчана на левым беразе Бярэзіны на поуначы Прыпяцкага прагіну, у «ажах Бярэзінскай /паУночнай прыбартавсй/ тэктанічнай зоны. Паклады нафты прымеркаваны да дзвонскіх міжсалявых /задонск_-ялец-
кіх/ адкладау. Глыбіня залягання пакладау нафты 1945—2084 м. Радовішча падзелена скідамі на 3 блокі. Нафта У порыстых, каверноэных 1 трэшчынаватых даламітах і вапняках. Высакаякасная, адносіода да тыпу парафінавых /парафіну 3,4—5,4 %/, высокасмалістых /смол 6,7—17,3 %/, маласярністых /серы 0,28—0,38 %/. Шчыльнасць 833—858 кг/м3. Тэмпература застывання ад -9°да +4 °C. Выхад светлых фракцый да 300 °C 35—45
в
ВАДА, вокіс вадароду, хімічнае злучэнне вадароду з кіслародам, HgO. Змяшчае II,19 % вадароду і 88,81 % кіслароду. Існуе У вадкім, цвёрдым і парападобным стане. Адзін з найважнейшых кампанентау прыроды. Адыграла важную ролю у геалагічнай гісторыі Зямлі, узнікненні і развіцці жыцця. Вада — асноунае асяродцэе, у якім адбываецца абмзн рэчывау ва ycfx жывых арганізмах; уваходзіць у састау усіх вадкасцей і тканак аргацізмау. Колькасць вады у арганізмах, іх органах і тканках /у %/: у атожылках наземных раслін 91— 93, у лістоце 75—86, у зернях злакаУ 12—14, у водарасцях 90—98, у імхах і лішайніках 5—7, у дажджавых чарвях 84, у дарослых насякомых 45—65, у насякомых-л1чынках 58—90, у рыбах 70, у шкілеце чалавека 20—40, у мышцах 75, у печані 75, у шэрым рэчыве мозгу 84, у белым рэчыве мозгу 72, Усяго У жывых арганізмах Зямлі сумарна змяшчаецца вады каля 2,5 тыс. км3, Агульную колькасць вады У гідрасферы ацэньваюць у 1,4—1,5 млрд. к.ч3, у літасферы 1—1,3 млрд. кмэ, у мантыі 13—15 млрд, нмэ.
На паверхні Зямлі асноуныя запасы вады сканцэн.траваны У акіннах, морах, ледавіках, рэках, азёрах, вадасховішчах і іншых водных аб"ектах. У глебагрунтах і грунтах вада знаходзіода У форме глебавай вільгаці і падземных водау, мінеральных водау, у атмасферы — у выглядзе пары, утварае воблакі 1 туман. Вада з паверхні вадаёмау, вільготнай глебы, лядовага 1 снегавога покрыва У выніку выпарэння пастаянна пераходзіць у атмасферу I выпадае зноу на паверхню У выглядзе атмасферных ападкау, Значная колькасць вады пера-
ходзіць праэ раслінныя арганізмы і пакідае іх у выніку транспірацыі. Вада у прыродных умовах заусёды мае у сабе раствораныя солі, газы і арганічныя рэчывы. Іх колькасны склад мяняецца У залежнасці ад паходжання і прыродных умоу. Найменш мінералізаваныя атмасферныя ападкі /каля 10—20 мг/кг/, воды рэк і прэсных азёр /да 50—120 мг/кг/. Салёнасць акіяна каля 35 г/кг. Падэемныя воды па мінералізацыі могуць быць прэснымі /да I г/кг/, саланаватымі /да 25 г/кг/, салёнымі /больш за 25 г/кг/. У прэсных водах пераважаюць іоны НСО3> Са пры павелічэнні мінералізацыі расце канцэн-
трацыя іонау 30V’ С1"’ 1Іа+’ • У ваДзе У невялікай
колькасці ёсць амаль усе элементы перыядычнай сістэмы. 3 раствораных газау прыродныя воды маюць у сабе азот, кісларод.двухвокіс вугляроду, высакародныя газы, рэдка серавадарод і вуглевадароды. Ёсць арганічныя рэчывы — у рэках каля 20 мг/л, у балотных водах да 280 мг/л.
Вада — абавязковая умова існавання жывых арганізмау. Адносна працяглае абязводжванне пераносяць толькі супакойныя іх формы жыцця /насенне, споры/. Адчувальнасць арганізмау да недахопу вады розная. Жывёлы без вады гінуць вельмі хутка /напрыклад, сабака жыве менш за 10 дзён/. Для чалавека страта вады больш небяспечная, чым галаданне /без ежы жыве больш за месяц, без вады — некалькі дзён/. Сутачная фізіялагічная патрэба чалавека У вадзе складае 3—6 л. Для папярэджання небяспекі прамога або ускоснага адмоУнага Уздзеяння вады на здароуе і санітарныя Умовы жыцця насельніцтва неабходна ведаць навукова абгрунтаваныя гігіенічныя нарматывы гранічна дапушчальнай колькасці У вадзе хімічных рэчывау. Гэтыя нарматывы э"яуляюцца асноваю дзяржауных стандартау якасці пітной вады і абавязковымі пры праектаванні I эксплуатацыі гаспадарча-пітных /камунальных/ родаправодау. Эпідэміялагічная бяспечнасць вады дасягаецца ачысткай сцёкавых водау і іх абеззаражваннем, мерамі санітарнай аховы вадаёмау, ачысткай і абеззаражваннем ввдаправоднай вады. Вада — абавязковы кампанент практычна Усіх тэхналагічных працэсаУ прамысловай 1 сельскагаспадарчай вытворчасці. Вада асаблівай чысціні неабходна у вь?ворчас-
ці прадуктау харчавання і медыцыне, найноушых галін прамысловасці /вытворчасць пауправаднікоу, люмінафорау, ядзерная тэхніка/, у хімічным аналізе. Хуткі рост спажывання вады і Усё большыя патрабаванні да яе вызначаюць важнасць задач водаачысткі, водападрыхтоукf, барацьбы з забруджваннем I вычарпаннем вадаёмау. Усе эвесткі аб водных рэсурсах Беларусі, іх колькасці, якасці і выкарыстанні абагульняюцца У водным кадастры. Пытанні спажывання вады 1 аховы водаУ рэгулююцца водным заканадауствам.
ВАЛАНЖЫНСКІ ЯРУС /ад назвы замка Валанжэн каля г. Неушатэль у Швейцарыі/, ніжні ярус ніжняга адцзела мела,в^й^фстэмы. ВыяУлены у Прыпяцкім прагіне і у Жлобінскай седлавіне. Глыбіня залягання адкладау валанжынскага яруса ад 122,5—143 м у Жлобінскай седлавіне да 325,9—392,7 м у Прыпяцкім прагіне. Магутнасць 1,2—16,8 м. Складзены з глауканітава-кварцавых пяскоУ, алеУрытаУ, пясчаністых глін. Сярод арганічных рэшткаУ трапляюцца фарамініферы, крамяністыя спікулы губак, зубы рыб, глауканітавыя ядры гастрапод.
ВАЛДАЙСКАЕ ЗЛЕДЗЯНЕННЕ, Глядзі Паазе^скае_зледзяненне_.
ВАЛДАЙСКАЯ СЕРЬІЯ, адклады верхняй часткі геалагічнага разрэзу ве.ндскага крмплексу верхняга пратэраэою. Пашырана на поУначы і паУднёвым захадзе Беларусі. Магутнасць да 350 м. У ніжняй частцы /гдоУская світа/ складзена пераважна з пясчаных і глініста-алеуралітавых парод, у верхняй /котлінская світа/ — з глін і алеуралттау. Найболып характэрныя разрэзы пройдэены свідравінамі У Віцебскай і на поуначы Мінскай абласцей /Лёзна, Шуміліна, в. Мяжа У Гарадоцкім р-не, Нарач 1 інш./. У «дкладах валдайскай серыі прэсныя і мінеральныя воды, якія выкарыстоуваюцца для водазабеспячэння t У бальнеалагічных мэтах /санаторыі "Нарач", "АксакаУшчына" I Інш./.
ВАЛУНЫ, круглаватыя камяні памерам больш за 10 см, пе-
раважна ладавіковага паходжання. Пашыраны у абласцях старажытнаантрапагенавага зледзянення У цэнтральнай і пауночнай частках Беларусі. Разам з глінамі, супескамі, суглінкамі, пяском і жвірам яны складаюць марэны, уваходзяць у склад канцавых марэн. Пры размыве ледавіковых адкладаў астаюцца на паверхні. Большасць валуноУ рассеяна па паверхні канцова-марэнных узвышшау, значна менш іх на нізінах і у далінах рэк. Часам вялікія скопішчы валуноУ утвараюць валунныя палі /на Усход ад Гродна, на пауночнай ускраіне Лідскай раУніны, у вытоках р. Ушача і У іншых месцах/. Паводле саставу валуны найчасцей адрозніваюцца ад мясцовых горных парод, бо прынесены ледавіком здалёк /з Скандынавіі, Фінляндыі, Карэліі/. Сярод іх трапляюцца валуны гранітау-рапаківі, кварцавых парфірау, граніта-гнейсаУ, кварцытаУ, даламітаУ і іншых парод. Валуны, перанесеныя ледавіком на вялікія адлегласці, называюцца эратычнымі /вандроунымі/. Формы ва-луноу згладжаныя, паверхня адпаліравана ледавіком. Па размеркаванні па плошчы валуны роэнага петраграфічнага саставу, арыенціроуцы іх доугіх восяУ і іншых вызначаецца кірунак руху старажытных антрапагенавых ледавікоу. Найболыпыя з валуноу ахоУваюцца дзяржавай як помнікі геалагічнай гісторыі і прыроды. Сярод 1х Вялікі камень /памер II х 5,6 х 2,8, каля в. Горкі Шумілінскага р-на, Камень філарэтау /4,1 х х 1,9 х 3 м, каля в. Карчова Баранавіцкага р-на/, Камень Багушэвіча /2,6 х 1,3 х 1,5 м, каля в. Кушляны Смаргонскага р-на/, Камень-волат /3,4 х 2,5 х 3,5 м, каля в. Васявічы ДзятлаУскага р-на/ і інш., скопішчы глыб валунна-галечнага кангламерату У яры каля в. Прынёманская Гродзенскага р-на. Многія з валуноу з"яУляюода помнікамі эпіграфікі 12 ст. /Барысавы камяні, Рагвалодау камень/. Пры Інстытуце геахіміі і геафізікі АН БССР у цэнтры новага Акадэмгарадка на плошчы 6 га ствараеода /1983 г./ музей валуноУ пад адкрытым небам.
КНІГІ ОНЛАЙН
