Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
феры, астракоды, лелецыподы, аманіты і інш.
АЛЕКСАНДРЫЙСКАЕ МШЛЕДАВІКОУЕ. ліхвінскае міжледавікоуе, міндэль-рыскае м і ж л е д а в і к о у 8. Доужылася з канца бярэзінскага эледзянення да пачатку дняпроу^кага_^ледзяііення. Мяркуюць, што працягласць александрыйскага міжледавікоуя 140 тыс. гадоу /460—320 тыс. гадоу назад/. Найбольш поуна на Беларусі даследаваны адклады з урочышча Мацвееу Роу каля в. Александрыя /адсюль назва/ Шклоускага р-на і з урочышча Калодзежны РоУ паблізу в. Прынёманская Гродзенскага р-на. У пачатковай фаэе клімат быу халаднаваты, раслі бярозавыя, хваёва-бяроэавыя і яловыя ляск. У аптымальную фазу клімат быУ цёплы і вільготны /цяплейшы і вільгатнейшы, чым цяпер, і вільгатнейшы, чым у іншыя міжледавікоуі/, пераважалі мяшаныя лясы з елкі, піхты, грабу са значнай прымессю дубу, ліпы, вязу, ляшчыны. У іх трапляліся рэліктавыя дрэвы /цуга, лапіна, гікоры, арэх/, раслі невядомыя у сучаснай флоры Беларусі елка сербская, піхта белая, граб усходні і інш. Аэёры вызначаліся высокай ступенню эутрафізацыі, у іх раслі многія віды урэчнікау, вадзяных арэхау, наяд, шмат было дыятомавых водарасцей /характэрны від у александрыйскім міжледавікоуі цымбела прыбраная ліхвінская/. 3 пахаладаннем у лясах меншала колькасць шыракалістых парод, пераважалі хвоя, бяроза з нязначнай прымессю піхты. У заключную фазу клімат стау больш суровы, у лясах найбольш хвоі і бярозы, траплялася елка. Адклады, што намножыліся У александрыйскім міжледав{коуі, знаходзяцца на глыбіні 15—80 м на поуначы і 5—40 м на поУдні рэспублікі, дзе-нідзе агаляюцца у рачных далінах і ярах. Вядомы больш як у 200 месцах. Гэта азёрныя /ад 2—5 да 25—40 м/, балотныя /да 3—5 м/ і алювіяльныя /да некалькіх дзесяткаУ метрау/ утварэнні. На працягу александрыйскага міжледавікоуя У далінах вялікіх рэк намнажаліся ніжнеі верхнекрывіцкія алговіяльныя світы.
АЛІГАЦЭНАВЫ АДДЗЕЛ /ЭПОХА/. а л і г а ц з н /грэч. oligos нешматлікі, нязначны + kainos новы/, верхні
адцзел налеагенавай сістэмы /позняя эпоха палеагенавага перыяду, глядзі Геалагічнае.летазлічэнне/. Адклады пашыраны на поудні рэспублікі. Алігацэнавы аддзел падзяляецца на ніжні і верхні пададцзелы. Да ніжняга адносяць пароды харкаускай світы, пераважна марскія адклады — шэра-эялёныя дробназярністыя глауканітава-кварцавыя пяскі. На правым беразе Дняпра /Лоеускі р-н/ яны выходзяць на дзёнцую паверхню. Іх максімальная магутнасць каля 30—35 м. Верхні алігацэн складзены з кантынентальных утварэнняУ палтаускай серыі — светлаі цёмна-шэрых розназярністых кварцавых пяскоу э вугальнымі праслоямі і цёмна-шэрых вогнетрывалых глін. Mary тнасць да 12 м.
Алігацэнавы аддзел характарызуецца рэгрэсіяй палеагенавага мора, шырокім развіццём карставых працэсау, паступовым пахаладаннем і выміраннем субтрапічных і архаічных палеагенавых форм раслін. У алігацэне атрымалі далейшае развіццё капытныя, хобатныя, грызуны і інш. 3 адкладамі алігацэнавага аадзела звязаны карысныя выкапні: бурыя вугалі, тугаплаукія і вогнетрывалыя гліны, фармовачныя і шкловыя пяскі.
АЛЬБСКІ ЯТУС, а л ь б /ад лацінскай наэвы р. Альба У Францыі, цяпер 06/, апошні ярус ніжняга аддзела оделавой {Цстэмы. На Беларусі адклады альбскага яруса ёсць на Усходзе і захадзе, вылучаны у самастойны стратыграфічны гарызонт у 1971 г. Залягаюць глыбока ад дзённай паверхні, ускрываюцца свідравінамі. Сярэдняя магутнасць да 10 м, максімальная да 60 м. Складзены пераважна з глаУканітавакварцавых, некарбанатных, часам з уключэннямі фасфарытавых канкрэцый, пяскоу э праслоямі пясчанікау і алеУрытаУ. У пясках трапляюцца у невялікай колькасці крамяністыя спікулы губак I паасббныя рэшткі шкілетау рыб, у пясчаніках — скопішчы ракавін пелецыпод.
АЛЮВІй /ад лац. ailuvio нанос, намыу/, адклады рэк і патокау у Іх далінах. Складае паплавы /поймы/, алювіяльныя тэрасы Усіх рэк, утварае алювіяльныя рауніны. На Бела-
русі алювій укрыты болып маладымі адкладамі, трапляецца амаль усюды у межах сучасных далін і вакол іх. Магутнасць алювію залежыць ад памерау ракі і яе геалагічнай гісторыі, у вялікіх рэк /Дняпра, Прыпяці, Яёмана/ ад некалькіх метрау да 15—18 м. Алювіяльныя адклады з"яУляюода мацярынскай пародай алювіяльных /поймавых/ глеб, ёмішчам пітной вады, часта выкарыстоуваюцца як будаунічыя матэрыялы /галька, жвір, пяскі, гліна/. Алювію уласціва чаргаванне гарызантальных праслояу з пачкамі і лінзамі косай слаяватасці. У залежнасці ад месца і спосабу утварэння, літалагічнага, грануламетрычнага і геахімічнага складу у алювію раунінных рэк вылучаюць фацыі: размыву /утвараецца у стрыжнёвай частцы рэчышча, пераважаюць буйныя пяскі са значным дамешкам жвіру і галькі/, рэчышча /складаецца з пяскоу, памер зерняУ якіх змяншаецца знізу Уверх па папярочным профілі/, разводдзя, або поплаву /пашыраны дробныя і тонкія гарызантальна-слаяватыя пяскі, суглінкі і гліны, часам гумусаваныя з расліннымі рэшткамі, праслойкі торфу/, старыц /намнажаюода у пакінутых рэчышчах, поплауных азёрах, пераважаюць моцна гумусаваныя цёмнашэрыя супескі і суглінкі э вялікай колькасцю арганічных рэшткау/. Па суадносінах магутнасці асобных фацый алювію да іх агульнай магутнасці /беэ фацыі разводцзя/ вылічаюць структурна-эразійныя каэфіцыенты: энергіі размыву, напружанасці рэчьппчавых працэсау, старычнасці, поймавасці. Паводле агульнай магутнасці, суадносін фацый і структурна-эразійных каэфіцыентаУ вылучаюць тыпы алювію: волжскі, днястроускі, дняпроускі f нёманскі /тып падпруднага алювію, абумоулены падпрудай Немана ледавікамі/. Даследаванне сучаснага алювію — аснова для вывучэння алювію рэк мінулых часоу, палеагеаграфічных рэканструкцый і пошукау карысных выкапняу.
АЛЮВІЯЛЬНЫЯ РАУНІНЫ. нізінныя прасторы, якія утварыліся у выніку акумуляцыйнай дзейнасці вялікіх рэк на месцы шырокіх і доугіх паніжэнняУ зямной паверхні. Значныя част.Я Беларускага Палесся /Гомельскае і Прыпяцкае Палессі/ — фрагменты алювіяльных і водна-ледавіковых раунін, дзе на месцы
Прыпяцкага прагіну намножыліся водна-ледавіковыя адклады, алювій Дняпра, Прыпяці, Пцічы, Бярэзіны, Сажа I іншых рэк. Паверхня алювіяльных раунін складаецца з сістэмы шырокіх поймау, фрагментау шырокіх рачных тэрас. На фарміраванне сучаснага выгляду раунін уплывалі працэсы эабалочвання нізінных участкау у галацэне. Найбольш паніжаная частка /з адзнакамі да 130 м над узроунем мора/ э амаль плоскім рэльефам занята балотамі і забалочанымі участкамі з пясчанымі дзюнамі /выдмамі/, старажытнымі берагавымі валамі Прыпяці, перапрацаванымі эолавымі працэсамі.
АНТРАПАГЕНАВАЯ СІСТЭМА /ПЕРЫЯД/. антрапаген /грэч. anthropos чалавек + genos нараджэнне, уэрост/, чацвярцічная сістэма /перыя д/, трэцяя апошняя сістэма кайназсйск^^ апошні, самы кароткі перыяд геалагічнай гісторыі Зямлі, які доужыода і
цяпер. Працягласць антрапагенавага перыяду ацэньваюць у 0,6—0,7 млн. гадоу, некаторыя вучоныя павялічваюць яго да 2,5—3,5 млн. гадоу. Падзяляецца на галацэн /сучасная геалагічная эпоха апошніх 10—12 тыс. гадоу/ і плейстацэн /астатняя частка перыяду/. Антрапагенаваму перыяду характэрна агульнае пахаладанне клімату і шматразовыя мацерыковыя зледзяненні. 3 Скандынаускага паувострава на тэрыторыю Беларусі 5 разоу насоуваліся ледавікі і поунасцю ці часткова укрывалі яе паверхню. Ледавіковыя зпохі перыядычна чаргаваліся з міжледавікоуямі. У час міжледавікоуяу істотна зманьваліся гідратэрмічныя умовы, фарміраваліся глебы, тэрыторыя пакрывалася хвойнымі і драбналістымі лясамі, а у перыяд пацяпленняУ /кліматычных опты<мумау/ у лясах трапляліся шыракалістыя пароды дрэу. У антрапагенавы перыяд сфарміраваліся ніжне-, сярэдне-, верхнеплейстадэнавыя і Faлацэнавыя /ніжне-, сярэдне-, верхнеантрапагенавыя і сучасныя/ эдклады — асацкавыя горныя пароды розных генетычных
відау і фацый ледавіковай і міжледавіковай фармацыі. Ся-
рэдняя магутнасць адкладау антрапагенавай сістэгд; 90 м /месцамі да 200—300 гл/. Пашыраны марэнныя адклады /глядзі
Іарэнц/,
л і мнагляцыялы ія ад-
клады. Лзе не было расліннасці, фарміраваліся э^лавця.
клады. У час міжледавікоуяу у паніжэннях рэльефу намнажаліся балотныя адклады, у далінах рэк — алю-
На працягу антрапагенавага перыяду сфарміраваліся сучасны рэльеф, флора I фауна, намножыліся карысныя выкапні: будаунічыя пяскі, цагельная сыравіна, азёрны мергель, торф. 3 антрапагенавым порыядам звяэана гісторыя Узнікнення і станаулення чалавека. Складанасць вывучэння адкладау антрапагенавай сістэмы выклікала паяуленне шматлікіх охем падзелу антрапагенавай сістэмы. Для тэрыторыі Беларусі прапанавана некалькі схем, некаторыя з tx прыведзены на старонках 14—15.
АПЦКІ ЯІУС, а п т /ад назвы г. Апт у Фраш<ыі/, 5-ы знізу яруо ніжняга аддзела мелавой рJ 5 Й
® Ь Ой
3 g М to
‘ м S
Э. А. Ляўкоў,
A. В. Мацвсеў,
I. А. Махнач 1 ішп., 1973
Галацэн
Зводпая лсгенда для картаў бсларускай серыі, эадвсрджаная ў 1967
КНІГІ ОНЛАЙН
