Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
русі: блізка да транспартных артэрый, да рачной і грунтавой вады /на схілах далін трапляюцца крыніцы/ на поймах найлепшыя сенажаці, добра расце агародніна, на тэрасах лёгка паліваць лугі і палеткі. Да далін прымеркаваны шматлікія меліярацыйныя сістэмы. Даліны вялікіх рэк — своеасаблівы маляунічы краявід з водаахоунымі лясамі, часам месца адпачынку працоуных.
ДАЎНТАНСКІ ЯРУС /ад назвы замка Даунтан у Шропшыры ў Вялікабрытаніі/, 2-гі ярус верхняга аддзела сДлуры0зддй^5.істэмы. Вылучаны У самастойны ярус у 1972 г. Адклады ёсць у межах Брэсцкай упадзіны. Залягаюць глыбока ад дзённай паверхні, ускрываюцца свідравінамі. Магутнасць 150—180 м. Складзены з карбанатных глін, мергеляУ, вапнякоу. Сярод арганічных рэшткау пераважаюць брахіяподы, астракоды, крынаідэі, часам трапляюцца імшанкі, трылабіты, гастраподы, каралы.
ДЗЮНЫ /ням., адз. лік Dime /, в ы д м ы, узгоркі, утвораныя пад дзеяннем ветру каля берагоу рэк і аэёр на пясчаных адкладах. Трапляюцца пераважна на Беларускім Палессі, радзей на Полацкай і Нарачана-Вілейскай нізінах. Мягкуюць, што працэс дзюнаУтварэння быУ пашыраны пасля адступання апошняга ледавіка, калі пашыраліся не замацаваныя расл і ннасцю пясчаныя тэрыторы і. Даужыня некаторых дзюн дасягае соцень метраУ, шырыня — дзесяткау метрау, вышыня — болып за 30 м. Папярочны профіль асіметрычны: наветраны схіл ад 8° да 10°, падветраны — да 35°. Дзюны могуць поУнасцю складацца з перавеянага пяску або мець у сваім ядры пахаваныя прырэчышчавыя берагавыя валы былых вялікіх прыледавіковых азёр. He замацаваныя расліннасцю дзюны пад уплывам ветру перамяшчаюцца на некалькі метрау за год, часам засыпаюць сельскагаспадарчыя земл і, дарог і, населеныя пункты. На дзюнах забаронена высякаць дрэвы і пасвіць жывёлу.
ДНЯПТОЎСКА-ДАНЕЦКІ ПГАГІН, Д н я п р о У с к а Данецкая У п а д з і н а, тэктанічная структура Усход-
не-Еурапейскай платформы на поўдні Беларусі і на тэрыторыі УССР; асноуная частка Прыпяцка-ДняпроУска-Данвцкага аўлакагену. На пауночным усходзе мяжуе з Варонежскай антэкліэай, на паУднёвым захадзе — з Украінскім крышталічным шчытам, на паУднёвым усходзе злучаецца з Данецкім складкавым збудаваннем, на паўночным захадэе праз глыбока пагружаную Брагінска-ЛоеУскую седлавіну эліваецца з Прыпяцкім прагінам. Дняпроуска-Данецкі прагін ровападобны, абмежаваны глыбіннымі разломамі. ДаУжыня больш эа 700 км, шырыня 100— 120 км. Максімальная глыбіня залягання крышталічнага фундамента У яго межах каля 12 км /за межамі Беларусі/. Запоунены палеазойскімі, мезазойскімі і кайназойскімі асадкавымі Утварэннямі, якія залягаюць на няроУнай паверхні крышталічнага фундамента. Тэктанічная будова прагіну складаная. У яе межах вылучаюць пауночную і паУднёвую прыбартавыя зоны ступеньчатых апусканняУ і ДняпроУска-Данецк1 грабен, які падзяляецца на ДняпроУскі грабен, эону элучэння з Данецкім складкавым збудаваннем і ЧарнігаУска-Брагінскі выступ. Ніжняя частка асадкавай тоушчы, якая запаУняе ДняпроУска-Данецкі прагін, змята у складкі і перасечана раэрыўнымі парушэннямі. ІнтэнсіУна выявілася на тэрыторыі прагіну саляная тэктоніка. Развіуся прагін уздоУж буйных разломау у крышталічным фундаменце паУночна-заходняга распасц}рання. Пачатак фарміравання ДняпроУска-Данецкага прагіну адносіцца да канца сярэдняга або пачатку позняга дэвону. Пагружэнн0 тэрыторыі адбывалася з перапынкамі да чацвярцічнага часу. Найбольш інтэнсіУна сыходныя тэктанічныя рухі выявіліся У дэвоне, карбоне і ў ранняпермскі час. Увогуле тэктанічнае раэвіццё Дняпроуска-Данецкага прагіну ішло у тым жа кірунку, як і У Прыпяцкім прагіне. Аднак з каменнавугальнага часу і асабліва у мезаэоі і кайнаэоі тэктанічныя pyxj пераважна адмоУнага знаку былі больш інтэнсіуныя, чым у Прыпяцкім прагіне^ Гэта абумовіла намнажэнне на тэрыторыі Дняпроуска-Данецкага прагіну адкладау верхняга палеазою 1 некаторых гарызонтау мезазою і кайназою большай магутнасці, чым у Прыпяцкім прагіне. У асадкавай тоУшчы ДняпроУска-Данецкага прагіну выяУлены радовішчы нафты і газу, гіпсу, вугалю, мелу I інш.
ДНЯПРО.УСКАЕ ЗЛЕДЗЯНЕННЕ. р ы с к а е п е р ш а е зледзяненне, доужылася э канца алексаудрыйскага мД2ЫМОВ1ко£я да пачатку ші^£каі£_44дае^ Мяркуюць, што працягласць дняпроУскага зледэянення 70 тыс. гадоу /320—250 тыс. гадоу назад/. Ледавік насунуУся з Скандынаускага паувострава, перакрыУ усю тэрыторыю Беларусі і пашырыуся далёка на поУдзень за яе межы. У перыяды часовага адступання дняпроускага ледавіка у час уздзеяння пацяплення У па~ заледавіковай вобласці існавала расліннасць перадледавікоBara тыпу: рэдкія бяроэавыя лясы з хівояй і елкай і з хмызняковым ярусам э карлікавай бярозы, вольхі і вярбы. Адклады, што сфарміраваліся 7 час дняпроускага зледзянення, на поУдні і у цэнтры Беларусі часта выходзяць на дзённую паверхню, на поуначы яны пахаваны пад больш маладымі міжледавіковымі і ледавіковымі слаямі. Магутнасць адкладау дняпроУскага эледзянення ад 5 да 30 м, у межах Навагрудскага, Мінскага і Аршанскага узвышшау, каля Гродна дасягае 50 м, часам да 100 м і больш. Сярод марэнных адкладау часта трапляюцца адорвені. Адступанне ледавіка было нераунамернае. ІнтэнсіУнае раставанне зменьвалася працяглымі прыпынкамі, наступаннем Ледавіка. У час прыпынкау фарміраваліся палосы канцавых утварэнняу. Вызваліушыся ад ледавіка, Беларусь ператварылася У тэрыторыю з канцова-марэннымі градамі, узгорыстамарэннымі, спадзіста-марэннымі 1 водна-ледавіковымі раунінамі са шматлікімі аэёрамі.
ДТУМЛІШ,/ад англ. drumlin /, формы старажытналедавіковай акумуляцыі у выглядзе авалападобных несіметрычных узгоркаУ, выцягнутых па падоужанай восі У напрамку руху ледавіка. Трапляюцца групамі з унутранага боку град канцавых марэн у Беларускім Паазер"!, утвараюць друмлінавы рэльеф. Сярэдняя даУжыня друмлін 100—1000 м, вышыня 2— 25 м. Складзены пераважна з валуновых цяжкіх суглінкау. Паверхня Укрыта марэннымі адкладамі, якія намножыліся У час наступання ледавіка, затрыманага перашкодай.
ДЭВОНСКАЯ СІСТЭМА /ПЕТВДД/. д э в о н /ад назвы граф-
Падзел дэвонскай сістэмы
Аддзел ! /эпоха/ I
Ярус /век/
! Гарызонт, ! слаі /час/
Верхні
Фаменск]ярус
азерска-хаванск ія данкаУск і лебядзянскі ялецк і задонскі
л івенск і яУланаУскі варонежск і бурэгск і сямілуцкі саргаеуск і кынаускі пашыйскі
Жывецкі ярус
старааскольскі
Сярэдн і
Эйфельскі ярус
нароуск і пярнускI
Кобленцк і /эмскі
[зігенскі
Ніжні
Жэдз і нск1 ярус
чарткоУскі баршчоУскі
ства Дэваншыр у Вялікабрытаніі/, 4-я сістэма палеазойскай групы, якая адпавядае 4-му перыяду палеаэойскай эры геалагічнага развіцця Зямлі. Пачауся каля 410 млн. гадоу назад і цягнуУся каля 60 млн. гадоу /глядзі Геалагччнае^летазлічэнне/. Сістэма падзяляецца на 3 аддзелы і 6 ярусау /глядзі табліцу/. Адклады дэвонскай сістэмы пашыраны на большай частцы Веларусі, маюць утварэнні Усіх ярусаУ, акрамя зігенскага і эмскага. У раннім дэвоне большая частка Беларусі была сушаю. Толькі на крайнім паУднёвым захадзе /Брэсцкая Упадзіна, ЛукаУска-РатнаУскі горст/ астауся ад
сілуру мелкаводны марскі басейн, у якім у І-й палавіне раннедэвонскай эпохі /жэдзінск! век/ намнажаліся гліністакарбанатныя адклады з рэшткамі фауны брахіяпад, імшанак, астракод, крынаідэй, трылабітау, грапталітау, канадонтау, рыб. Магутнасць ніжнедэвонскіх адкладау ад 39 да 75 м. У канцы жэдзінскага веку мора адступіла з паУднёвага захаду рэспублікі. Да пачатку эйфельскага веку тэрыторыя Беларусі была пераважна дэнудацыйнай раунінай. Сярэднедэвонскай эпосе характэрна тэктанічная актывізацыя старажытных платформ, якая абумовіла апусканне значных участкау сушы і затапленне 1х морам. У пярунска-нароускі час мора эаймала большую Усходнюю частку рэспублікі. Марскі басейн станавіуся то вельмі засоленым, неспрыяльным для жыцця фауны, і У ім намнажаліся сульфатныя і даламітавыя адклады, часам каменная соль, то апрасняуся, што садзейнічала Утварэнню гліністых і карбанатных адкладаУ /гліны, мергелі, вапнякі/, у якіх зберагліся рэшткі брахіяпод, астракод, канадонтау, рыб. У жывецкі век марскі басейн скараціуся па плошчы, значна абмялеу, месцамі Утварыліся азёры, у якія Упадалі рэкі. У гэтых вадаёмах намнажаліся стракатаколерныя пясчаныя і алеУрыта-гліністыя асадкі з рэшткамі лінгул, рыб і спор раслін. Магутнасць сярэднедэвонскіх адкладаУ 70—300 м.
У познедэвонскую эпоху на Беларусі, асабліва на пауднёвым усходзе, адбывалася далейшае Узмацненне тэктанічных рухаУ, пачала утварацца вялікая адмоуная структура зямной кары — Прыпяцкі рыфтавы грабен. У пачатку франскага веку /пашыйскі і кынаУскі час/ мелкаводнае мора, дзе па-ранейшаму адкладваліся стракатаколерныя пясчаныя і алеУрытагліністыя асадкі з лінгуламі, філаподамі 1 рыбамі, існавала У выглядзе 2 разрозненых басейнау /Прыпяцкага прагіну і Аршанскай упадзіны/, якія часам элучаліся паміж сабою. 3 саргаеУскага часу у выніку новай трансгрэсіі мора тут надоУга УстанавіУся рэжым нармальнага марскога басейна з багатай фаунай брахіяпод, астракод, каралау, канадонтау, у якім намнажаліся пераважна карбанатныя I глініста-карбанатныя пароды. У канцы франскага веКу мора адступіла з пауночнага Усходу рэспублікі, а у Прыпяцкім прагіне /2-я палавіна яУланау-
скага часу і лівенскі час/ утварыуся ізаляваны, моцна эасолены басейн, у якім намнажалася магутная /да 1000 м/ саляная тоушча. У гэты час на Уоходзе Прыпяцкага прагіну інтэнсіуна дзейнічалі вулканы, у выніку тут утварыліся значныя тоУшчы і слаі вулканічных і вулканагенна-асадкавых парод. У фаменскім веку мора па-ранейшаму было толькі у Прыпяцкім прагіне. Пачатак фаменскага веку /задонскі і ялецкі час/ азнаменаваУся новай трансгрэсіяй, у выніку якой утварыуся незамкнёны марскі басейн з рознымі умовамі асадканамнажэння: на поУдні прагіну намнажаліся пераважна пясчана-карбанатныя, у цэнтры — глініста-карбанатныя, на поуначы і захадзе — карбанатна-рыфагенныя, на усходзе — вулканагенныя пароды. У адкладах ранняга фамену трапляюода шматліКія брахіяподы, астракоды, пелецыподы, канадонты, ганіятыты, водарасці. На Усходзе прагіцу інтэнсіУна вывяргаліся вулканы. Рэгрэсія мора, якая пачалася У познім фамене, прывяла да Утварэння на тэрыторыі Прыпяцкага прагіну вялікай саляроднай лагуны, у якой утварылася магутная, да 500—2000 м 1 больш тоушча саляных /галагенных/ парод. У канцы фаменскага веку лагуна апраснілася і ператварылася У марскі басейн, у якім намнажалася магутная тоушча тэрыгенна-карбанатных, карбанатнагліністых і туфагенна-асадкавых парод з рэшткамі астракод, лінгул, рыб, водарасцей, э адбіткамі і спорамі раслін.
КНІГІ ОНЛАЙН
