Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
вой вадой, Глыбіня /да 15 м і больш/ эвычайна менвая за шырыню. Днішчы плоскія ці слабаувагнутыя. Вадасцёк толькі паоля вялікіх дажджоу і у разводдэе. Зімою у лагах намнажавцца снег. Бліэкае эаляганне грунтавых водау спрыяв пераувільгатненню глебы, росту лугавой і хмызняковай расліннасці. На Беларусі шмат лагоу паміж марэннымі градамі, як!я утварыліся у час насоування ледавікоу, маюць звычайна вузкаэ днішча, занятае лугавой расліннасцю. Каб пазбегнуць эразійных працэсау, заносу сенажацей глебай і грунтамі, схілы лагоу залужаюць, на іх садзяць кусты і дрэвы.
ЛАЦЦАВЕШйСКІ ЯРУС, ландаверы /ад назвы нас. пункта Ландаверы у Вялікабрытаніі/, І-ы знізу ярус ніжняга аддзела с ілурыйскай с і стэмы. ВыяУлены на крайнім паУднёвым захадэе /Брэсцкая упадзіна/ і на пауночным захадзе /схіл Беларускай антэклізы/. Сярэдняя магутнасць адкладау 10—13 м, на пауночным эахадзе рэспублікі да 30 м. Складзены пераважна з мергеляУ з рэшткамі грапталітау, брахіяпод, ІмШанак.
ДАТВІЙСКДЯ СЕДЛАВІНА. тэктанічная структура у воне сучлянення Беларускай антэклізы і Балтыйскага шчыта, Аршанскай упадзіны і Балтыйскай сінекл}зы. У межы Беларусі заходэіць яе паУднёвая частка, якая займае поунач Віцебскай вобл. Па паверхні фундамента мае выразны шыротны кірунак. Глыбіня залягання фундамента ў яго восевай частцы на адзнацы -700 м, у пауночнай частцы ад -500 да -900 м. На поуначы Латвійскай седлавіны па паверхні фундамента вылучаюцца выступы, прагіны, на фоне агульнага падняцця фундамента некалькі лакальных падняодяу. Платформавы чахол Латвійскай седлавіны складзены з верхнепратэразойскіх /верхнерыфейскі і вендскі комплексы/, палеазойскіх /кембрыйскія, ардовікскія, сілурыйскія, дэвонскія адклады/, мезазойскіх і кайназойскіх адкладау. Верхнепратэразойскія і палеазойскія адклады маюць няпоуны стратыграфічны аб"ём, пашыраны нераунамерна, магутнасці іх вагаюцца у вялікіх межах ; заходняя і усходняя часткі седлавіны фарміраваліся У розны час і былі цесна звязалы з раэвіодём прылеглнх упадзін. Усходні схіл пачау адасабляцца у познім рыфеі, заходні — у раннім палеазоі.
ЛЕДАВІКІ. намнажэнні вялікіх мас лёду з цвёрдых атмасфернык ападкау, калі на працягу года іх адкладалася больш, чым раставала I выпаралася. У час антрапагенавых зледзяненggy поунасцю ці часткова ледавікі перакрывалі тэрыторыю Беларусі. Насоуваліся з Скандынаускага 1 Кольскага пауастравоу, Фінляндыі I Карэліі, рухаліся са скорасцю некалькі соцень метрау эа год. Магутнасць /таушчыня/ ледавікоу дасягала I—2 км. Асноуную масу /95—98 %/ складау лёд, што Утвапыўся э ушчыльненага і перакрышталізаванага "вечнага" снегу. Край ледавікоу быу танчэйшы, чым усё цела. Спачатку ён вабцякаУ" вялікія узгоркі, узвышшы, што трапляліся на шляху, хутчэй рухауся па рачных далінах ! нізінах, утварау лопасці і языкі. Пазней магутныя ледавікі на тэрыторыі рэспублікі укрывалі усе влементы даледавіковага рэльефу. У час руху ледавікі узаемадзейнічалі з рэльефам ! горнымі пародамі Ложа, у выніку чаго згладжаны і зрэзаны некаторыя узвышшы, утварыліся глыбокія дедавфадв^^гзвд^, адрываліся і пераносШся крьмталічных парод Фенаскандыі, вялікія кавалкі рыхлых горных парод — адорвені, лёд насычауся і больв дробнымі абломкамі — утваралася пераносная марэна. Яна складала на тэрыторыі Баларусі 2—5 % масы ледавійа. Пры наступанні ледавіка ў яго падэшве, а пры адступанні У выніку йытавання і іншых працэсау намнажаліся марэн ныя /глядзі I водна-ледавіковыя адклады. Ледавікі
5 зяедзяненняУ, тто вылучаювда на Баларусі, былі розныя паводле магугнасці, плошчы пашырэння, часу і працягласці існавання, рзчыунага складу марэн. У час беларускага і сож скага зледзяненняУ ледавікі займал! эеходнюю, пауночную і цэнтральную часткі рэопублікі, бярезінскае і дняпроускае зледзяненні пашырыліся на усю ^эрыіорыю Беларусі, паазерскае тольк! на поўначы. Адступанне лёдавікоу не было раўнамерным. У час доўгіх супынкау /стадыялау/, асабліва дцяпроуска», сожсйага і паазерскага ледавікоу, нагрувашчвауся марэнны матэрыял у выглядзе вялікіх і^ад, уэвышшау і іншых канцова-марэнных утварэнняў, якія добра захаваліся У сучасным рэльефе. Маса ледавіка рабіла моцны гравітацыйны ўплыу на падысподнія пароды. Вызваліушыся ад цяжатіу ле~
давіка, зямная капа паступова, за некалькі тысяч гадоу вярнулася да зыходнага УзтоУню, частка дэфапмацый горных патюд асталася. Мягкуюць, што ледавікі былі на тэдытопыі Белагусі і У пгатэпазоі.
ЛВДАВІКОВЫЯ АДКЛАДЬІ, геалагічныя адклады, утварэнне якіх генвтычна звязана з ледавікаН. На тэрытотеі БССР вядомы адклады 5 зледзяненняУ. Падзяляюцца на Уласна ледавіковыя /глядэі Мат^ны/, лшна-
гляі^яльны^^іоіады і пегыгляцыяльныя адклады. Уласна ледавіковыя адклады выталі непасдэдна з ледавіка: супескі, суглінкі з вялікай колькасцю валуноУ, галькі, жвіру. Складаюць марэнныя раУніны ці Уэвьпшпы і ггады канцавых мапэн /Белапуская, Мазырская і іншыя гпады/. Флювіягляцыяльныя і лімнагляцыяльныя адклады Утварыліся ад дзейнасці ледавіковых водау. Гэта пяскі, часта буйназярністыя, са жвірам і галькаю, пясчана-жвітовая сумесь. Складаюць водна-ледавіковыя паУніны, зандпы, озы і камы. Лімнагляцыяльныя адклацы фапмIраваліся у прыледавіковых азёрах, у надледавіновых і Унутпыледавіковых вадаёмах. Складзены з стужачных глін, супескаУ, суглінкаУ, дробназярністых пяскоу. Пешгляцыяльныя адклады утварыліся У той зонз, куды ледавік не даходзіу, але ад яго дзеяння Устанавіліся сутювыя кліматычныя Умовы. Ледавіковыя адклады заканамерна пашыраліся на іілошчы, утвараючы ледавіковы комплекс — сукупнасць ледавіковых адкладау і ледавіковых фотім рэльефу, якія Узніклі У прыканцавой частцы ледавіха. 3 ледавіновымі адкладамі звяэаны радов}шчы цагельнай оыравіны, будаУнічых пяскоу, жвітту, гальк і, валуноу, падземных водау.
ЛВДДВІКОВНЯ ЛАГЧЫНЫ, далінападобныя паглыбленні у рэльефе ложа йнтрапагенавых адкладау. На Веларусі тдапляюода пепаважна У палосе канцова-марэнных утварэнняУ ; даследаваны У басейнах Дняпра і Нёмана. Утворакы актыунымі ледавікамі /у тым ліку вываднвмі/, напорным} водамі падледавіковых патокау. Глыбіня лагчын 50—250 м ніжэй за уздовень вады у сучасных рзках, тьгпыня 0,5—3 км, даУжыня 1—20 км. Адзна-
кі максімальных заглыбленняУ лагчын да 120—140 м ніжэй эа Уэроввнь мора. Некаторыя лагчыны дасягаюць крышталічнага фундамента і Упвзаюцца ў яго да 30—40 м. Рэльеф днішча няроУны, западзіны чаргуюцца з узвышанымі перамычкамі, розніца вышынь паміж імі да ІЬО м. Напрамкі лагчын найчасцей мерыдыянальныя і субме-пыдыянальныя, адпаведна пераважнаму руху ледавікоу. Лагчыны ў ніжняй частцы запоўнены марэнай /лагчыны выворвання/, гляцыяалювіяльнымі пясчана-жвіровагалечнымі адкладамі /лагчыны размыву/ або марэнай і гляцыяалювіем /лагчыны выворвання і раэмыву/ ; над ім залягаюць аэёрна-ледавіковыя або флювіягляцыяльныя пароды, якія перакрываюода аэёрна-алювіяльнымі адкладамі наступнага міжледавікоўя, марэнамі больш поэніх ледавікоу. Найглыбейшыя лагчыны утвораны беларускім /раннебярэзінскім/ і бярэзінскім /познабярээінскім/ ледавікамі: Рэчыцкая, Старобінская, Александрыйская /ШклоУскі р-н/, Ласосненская /Гродзенскі р-н/, Мастоўская. Йсць і мяльчэйшыя лагчыны, звяэаныя з дзейнасцю болып позніх ледавікоу. Болыпасць лагчын узнаулялася У час кожнага элэдзянення, часта да іх прымеркаваны даліны прар к і сучасных пэк. 3 ледавіковымі лагчынамі генетычна звязаны гляцыядыслакацыі, якія трапляюцца на бартах і у днішчах. Лагчыны з"яУляюцца сховішчамі падземных водау, у іх намнажаюцца індыкатары карысных вукапняУ, якія ёсць у крышталічным фундаменце.
ЛЗДАВІКО^І, глядзі Злддзя(яеда.[.
ЛЁС /ням. Loss ад дыялектнага loach свабодны, рыхлы/, асадкавая горная патода, пераважна пылаватая, макрапорыстая, карбанатная. Можа Утвапаць слупкаватыя паасобнасці, прызматычныя грані або трымацца на значных адлегласцях суцэльнымі вертыкальнымі сценкамі /схілы яроу, бепагавыя абрывы/. На Беларусі пашыраны лёсападобныя пароды /адтюзніваюцца ад тыповых лёсаУ адсутнасцю ацной або некалькіх прыкмет/ водна-ледавіковага, азёрна-алювіяльнага, дэлювіяльнага і дэлювіяльна-эолавага паходжання, неаднароднай геалагічнай'будовы і неаднастайнага літалагічнага складу.
Яны займаюць каля 14 % тэлыторыі: вялікія плошчы сучаснага ДняптюУска-Сожскага міжпэчча, на водападзеле Дняппа і Дтіуці, на схілах Мінскага, Навагрудскага і Аршанскага уэвышшаў, Капыльскай і Маэытіскай грац. Складзены з лёсападобных суглінкаў і супескаУ. Пакатахвалістая ’павегхня лёсавых па~ тюд часта укрыта западзінамі. На лёсапацобных паподах папушэнне пуавіл агратэхнікі вядзе да ўтвапэння япоу. Магутнасць лёсау ад 0,5—I да 10—12 м. Хапактэгна слаістая тэкступа, мноства капбанатных, жалезістых і кпэменязёмістых канкрэцый * сцягванняу, палавы або жоУта-буры колер, макпапопыстасць, павелічэнне гліністых часцінак з глыбінёй; трапляюцца ракавіны прэснаводных і наземных малюскау. У складзе лёсавых парод пераважаюць пылаватыя /0,05—0,005 мм/ фракцыі /да 60—80 ^/. Колькасць пясчаных фпакцый /• 0,05 мм/ вагаевда У межах 15—35 гліністых / 0,005/ — 4,6—60 %.
Асноуныя паподаутваральныя мінералы лёсу — кватіц /де 70— 80 #/ і палявыя шпатьт /12—30 %/ ; карбанатаў ад 0,5—I да 10—12 %, слюд де. 3,5 %. Мінепалы цяжКай фгакцыі — ільменіт, гематыт, рагавая падманка, эпідст, піпаксен, цыркон, путыл, сфен, стаУгаліт, тупмалін ! інш., гліністай фтакцыі — гідраслюда, каалініт і монтмапыланіт. На лёсах ! лёсападобных падодах сфармігаваны Урадлівыя дзяпнова-падзолістыя глебы, на яхіх атрымліваюць высокія Упаджаі збожжавых, тэхнічных і іншых культуті. Нвкаторыя лёсавыя патюды выкапыстоуваюць як цагельную сьгпавіну.
ЛІМНАГЛЯЦЫЯЛЬНЫЯ АДКЛАДЫ /ад грэч. Ііптё возера, сажалка + лац. glacialis ледзяны/, а з ё р н а-л е д а в і к овыя адклады, генетычны тып водна-лэдавіковых адкладау, namuraHU на Балаттусі. На Полацкай нізіне і іншых мэсцах Белапускага Паазеп"я выходзяць на павелхню, у многіх месцах пепакрыты адкладамі тюзных генетычных тыпау. Лімнагляцыяльныя адклады утвапыліся у час зледзяненняУ, калі У вялізных падпрудных ппыледавіковых азёрях адклаліся гліны, супескі і пчскі, якія выносіліся магутнымі патокамі з ледавікоУ і дазмытых марэн. Лімнагляцняльныя адклады намнажаліся і У азёгах, што ўтвагаліся сяпод палёу "мёртвага" лёду,
КНІГІ ОНЛАЙН
