Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
ПААЗЕРСКАЕ ЗЛВДЗЯНЕННЕ, валдайскае зледзяненне, вюрмс к а е зледэяненне, апошняе зледзяненне на тэрыторыі Беларусі. Доужылася ад ч^авЬіскагі^ да пачатку галауэн^. Мяркуюць,
што працягласць яго каля 85 тыс. гадоУ /95—10 тыс. гадоу
назад/, што паазерскаа зледзяненне было адным з самых халодных за увесь антрапагенавы перыяд. Плошча, эанятая на Беларусі ледавіком, што насунууся са Скандынавіі, прыкладна супадае з плошчай Беларускага Паазер"я. Мяжа найбольшага раэвіцця льдоў 18—17 тыс. гадоу назад праходзіць па пауночных схілах Гродзенскага узвышша, па лініі Астравец—Докшыцы— Лепель—Орша і далей уздоуж Дняпра да граніцы з РСФСР. Пасля раставання ледавіка утварыліся тоушчы валуннага супеску і суглінку, пяску, жвіру, стужачных гл{н. Магутнасць адкладау паазерскага зледзянення у сярэднім 25—30 м, у межах Свянцянскіх і Браслаускай град дасягаа 60—70 м. У працэсе наступання і адступання ледавіковага покрыва канчаткова аформіліся Свянцянскія і БраслаУская грады, Гарадоцкае і Віцебскае уэвышшы, узніклі вялікія, пазней поўнасцю ці часткова спушчаныя Нарачана-Вілейскае, Лукомскае, Лучоскае, Лепельскае, Суражскае, Дзісенскае, Полацкае, Чашніцкае і іншыя прылэдавіковыя азёры. У час пааэерскага зледзянення У пазаладавіковай вобласці у асноуным сфарміраваліся 2 надпоймавыя тэрасы многіх рэк басейна Чорнага мора. 3 пылаватага матэрыялу, які пераносіуся ветрам з ледавіка у пазаледавіковую вобласць, узніклі лёсападобныя пароды на Аршанскім, Мінскім, Ашмянскім і Навагрудскім узвышшах, Капыльскай градэе, Аршанска-Магілёускай рауніне. ІІаблізу края ледав.іка расліннае покрыва было прыгнечанае I зрэдаанае, раслі бяроза, вярба, хвоя, імхі. Каля рэк сяліліся старажытныя паляунічыя на маманта, аленя і іншых жывёл. 3 адкладамі паазерскага зледзянення звязаны многія радовішчы пяску, жвіру, гліны і інш.
ІІАДЗЕМНЫЯ ВОДЫ, воды у тоушчы горных парод верхняй часткі зямной кары у вадкім і парападобным етане, частка водных^.рэс^дсау, карысныя выкапні. Воды першага ад паверхні зямлі безнапорнага ваданоснага гарызонта называюць грунтавымі, часовае намнажэнне вялікай колькасці вады над перарывістым водатрывалым гарызонтам — верхаводкай. Найбольшае гаспадарчае значэнне маюць артззрянскія рю^ы, што знаходзяцца пад гідрастатычным ціскам, залягаюць ніжзй за грунтавыя
і адцзелены ад іх водатрывалымі ці малапранікальнымі пародамі.-Падземныя воды — прыродныя растворы, якія маюць у сабе больш за 60 хімічных элементау. Паводле ступені мінералізацыі бываіоць прэсныя /да I г/л/, саланаватыя /ад I да 10 г/л/, салёныя /ад 10 да 50 г/л/ і рас.ола, Падземныя воды э павышанай канцэнтрацыяй некаторых рэдкіх кампанентау /часам арганічных рэчывау/, газау, павышанай тэмпературай, радыеактыунасцю і іншымі называюць мінеяалрньімі. врдамі• Намнажэнню запасау падземных водау спрыяюць магутная тоушча рыхлых антрапагенавых адкладау, даволі водапранікальныя карэнныя пароды, перавага атмасферных ападкау над выпарэннем. Сярэднегадавы баланс прэсных падземных водау 14,3 км3 /9,2 й штсгодняй колькасці ападкау/. Частка іх выкарыстоуваецца на водазабеспячэнне бытавых і прамысловых патрэб, Падземнымі водамі жывяцца крыніцы, рэкі, азёры і балоты, асабліва у межань. Усе ваданосныя гарызонты да глыбіні 150—200 м на паўночным усходзе і ўсходзе, да 300—400 м на захадзе знаходзяцца у зоне інтвнсіунага водаабмену 1 маюць прэсныя воды. У даліне Заходняй Дэвіны каля Полацка, а таксама у Прыпяцкім прагіне /Рэчыца, Петрыкау, Слуцк/ выяУлена падцяканне мінералізаваных водау з глыбокіх водных гарыэонтау.
ПАЛЕАГЕНАВАЯ СІСТЭМД /ПЕРЫЯД/. палеаген /грэч. palaios старажытны + genoa нараджэнне, узрост/, ніжняя сістэма кайназойскай групы, якая адпавядае І-му перыяду кайназойскай эры геалагічнага развіодя Зямлі. Палеагенавы перыяд пачауся каля 67 млн. гадоу назад, цягнууся 42 млн. гадоу /ёсць і іншыя меркаванні ; глядзі Геа^агічнае_ледазліЧэнне/. Да I960 г. лічыуся эпохай трацічнага перыяду, у I960 Г. вылучаны У самастойны перыед. Падзяляецца знізу уверх /ад старажытных да больш маладых адкладау/ на палеауэ£а_вы аддзел, /эпрху/, і
ад^звл_^/эпох^/. Адклады палеагену пашыраны на поУдні БеларусI /да шьграты Мінска/: у Прыпяцкім прагіне, Брэсцкай упадзіне I на паУднёвых схілах Беларускай антэклізы. Палеагеаграфічная абстаноука і умовы намнажэння асадкаУ на працягу
палеацэнавай, эацэнавай і алігацэнавай эпох былі розныя. Адклады палеацэну, эацзну і ніжняга алігацэну утварыліся пераважна у марскіх умовах, верхняга алігацэну — у канты~ нентальных. 3 палеацэнавага часу пачалася сарыя палеагенавых трансгрэсій, якія захапілі поУдзень Беларусі. Трансгрэсіі чаргаваліся з часовымі рэгрэсіямі або частковым скарачэннем f абмяленнем марскіх басейнау. Палеацэнавае, ніжнеі сярэднеэацэнавае моры былі неглыбокія і размяшчаліся пераважна У межах Прыпяцкага прагіну. У палеацэнавым моры намнажаліся глауканітава-кварцавы пясок і апокападобныя пароды. МаксІмальная магутнасць гэтых адкладау каля 40 м. Пароды ранняга ! сярэдняга эацэну — глауканітава-кварцавыя і кварцавыя, пераважна дробназярністыя, пяскі. Максімальная магутнасць ніжнеэацэнавых адкладау каля 30 м, сярэднеэацэнавых — болып эа 30 м. У познім эацэне мора эаліло усю паУднёвую Беларусь, амаль да шыраты Мінска. У глыбокіх і аддаленых ад берагоу частках поэнаэацэнавага мора намнажаліся гліна і мергель, у мелкаводнай — кварцава-глауканітавы пясок. Максімальная магутнасць гэтых адкладау каля 30 м. У канцы позняга эацэну мора зменшылася, абмялела. У раннім алігацэне марская трансгрэсія была яшчэ меншая, а мора мяльчэйшае, чым у познім эацэна. Бамнажаліся пераважна глауканіта-кварцавыя дробназярністыя пяскі. Магутнасць адкладау іеля 35 м. У канцы ранняга алігацэну мора абмялела, паменшала, а потым адступіла з тэрыторыі Беларусі. У поэнім алігацэне у далінах палеарэк, у басейнах азёрнага тыпу і у забалочаных нізінах намнажаліся кантынентальныя пясчана-гліністыя, часам вуглістыя адклады. Адбываліся інтэнсіуныя працосы харстаУтварэння. Максімальная магутнасць верхнеалігацэнавых адкладау да 12 м. Пясчаныя адклады Беларусі бедныя палеанталагічнымі рэшткам! і толькі у мергелях познаэацэнавага Узросту знойдзена шмат фарамініфер. Вывучэнне спор і пылку паказала, што тэрыторыя Беларусі у палеацэне і эацэне уваходзіла у Еурапейскую фларыстычную правінцыю. Флора была субтрапічная. Раслі вечназялёныя I цвёрдалістыя пародь э дамешкам шыракалістых лістападных форм і голанасенных раслін. На працягу усяго палеагену паступова выміралі віды
пакрытанасеннах, паявіліся расліны, блізкія да cyMacHboc. У палеацэне і эацэне поУ.дзень Беларусі быу у зоне субтрапічнага клімату. У канцы позняга эацэну пачалося пахаладанне, якое прадаўжалася і у алігацэне. 3 адкладамі палеагену звязаны радовішчы фасфарытау, глауканіту, бурых вугалёу, тугаплаўкіх і вогнетрывалых глін, шклсвмх пяскоу.
ПАЛЕАЗОЙСКАЯ ГРУГІА /ЭРА/, палеаэой /грэч. раіаіба старажытны + zoe жыцца/, 3-я група стратыграфічнай шкалы слаёу зямной кары і адпаведная ёй эра геалагічнага раэвіодя Зямлі. Пачалася 570 млн. гадоу назад, цягнулася 340 млн. гадоу /глядзі Геалагічнае_летазлдчэнне/. Уключае кембрыДрдуіо с^£^м^/д£рьяіл/, ардовікскучо_сіістэ^у /реруда/, сБлурыйскую сістэму/рерыяд/, дэвонску ю_сі£^эму^/перуяд/, камевдавугальну^сістэму^перыяд/ і пермскую^істэ»^^ На тэрыто-
рыі Беларусі ёсць палеаэойскія адклады усіх адцзелау. Адклады кембрыю, ардовіку і сілуру пашыраны на пауночным усходзе I паУднёвым эахадэе Беларусі. Кембрыйская сістэма уключае ніжні /балтыйская і беражкоуская серыі/ і сярэдні аддзелы, складзена у ніжняй частцы з пясчанікау, алеуралітау і глін, у верхняй /зона выветрывання/ з пясчанікау. Магутнасць адкладау ад некалькіх дэесяткау да 400 м. Ардовік /ніжні, сярэдні і верхні адцзелы/ і сілур /ніжні і верхні аддзелы/ складзены пераважна з карбанатных парод /даламіты, вапнякі, мергелі/ з вялікай колькасцю рэшткау фауны /каралы, брахіяподы і інш./. Магутнасць адкладау ардовіку 30—200 м, сілу~ ру да 530 м. Адклады дэвону /ніжні, сярэдні і верхні дцдэелы/ пашыраны на большай частцы Беларусі. Ніжні аддэел складзены з глініста-карбанатных адкладау з рэшткамі фауны 1 брахіяпод, Імшанак, астракод, крынаідэй, трылабітау і інш. Магутнасць адкладау 39—75 м. Сярэдні аадзел у ніжняй частцы складзены з даламітау, мергеляу, ангідрытау, пясчанікау, у верхняй — з пясчанікау, алеуралітау і гліь. Верхнедэвонскія адклады развіты у Аршанскай упадзіне і Прыпяцкім прагіне. У Аршанскай упадзіне гэта маламагутная тоушча пясчанікау, алеуралітау, глін, даламітау. У Прмпяцкім прагіне дэвон вялікай магутнасці /болып эа 3000 м/ і складана" будовы.
У ім знізу увврх вылучаны тоушчы: тарыгенна-даладітавея, тзрыгенная, карбанатная, ніжняя сгляносная, міжсалявая тэрыгеннв-карбанатная, верхняя саляносная, надсалявая глініста-тэрыгенная. У дэвонскі час інтэнсіуна фарміравалаоя вялікая тэктанічная структура — Прыпяцкі прагін. У яго Усходняй частцы інтэнсіуна выявілася вулканічная дзейнасць. На тэрыторыі прагіну няраз мяняліся марскія і лагунныя Умовы. Інтэнсіунымі былі працэсы плікатыунай /складкавай/' і дыз"юнктыунай /разрыуной/ тэктонікі. Ва усходняй частцы прагіну фарміраваліся нафтавыя паклацы, у заходняй разам з пясчана-алеурытавымі і гліністымі асадкамі намнажалася арганічнае рэчыва I пазней утварыуся сланцаносны басейн. Каменнавугальныя адклады /ніжні і сярэдні аддзелы/ пашыраны у Прыпяцкім прагіне, складзены з пясчана-алаурытавых і глініста-карбанатных парод. Магутнасць адкладау ад некалькіх да 1000 м. Адклады пврмі вядомы У Прыпяцкім прагіне I Брэсцкай упадзіне. Вылучаны ніжні I верхн} аддэелы. Ніжні аддзвл складзены з глін з праслоямі пясчанікау f алеуралітау, верхні — э пясчана~глIнIстых парод у Прыпяцкім прагіне і з карбанатных у Брэсцкай упадзіна. Магутнасць адкладау больш за 500 м. У пачатку палеазойскай эры узніклі новыя групы арганізмау: трылабіты, малюсні, грапталіты, ка~ ралы t інш. Кембрыю улаоцівы археацыяты, У ардовіку паявіліся ІмшанкІ, страматапоры. ВельмІ разнастайныяу палеазойскай эры брахіяподы, гастраподы I пелацыподы. У ардовіку— сілуры шырока развіліся грап?аліты і науталіды, у дэвоне — ганіятыты, у карбонв I пермі — фарамініферы. 3 пазваночных, асабліва У дэвонв, развіты рыбы, у каменнавугальным і пермскім перыядах — земнаводныя. Раслінны свет у хаыб» рыі, ардовіку I сілуры бедны, пераважалі водараеці, у канцы сілуру узніклі псілафіты 1 дзеразовыя. У дэвоне паявіліся водарасці.прапапараці, членістасцябловыя. У каменнавугальны перыяд дасягнула росквіту расліннасць, асабліва дрввападобныя nanapaqt, дзеразовыя, членістасцябловыя. У пермскі перыяд былі развіты хвойныя расліны. 3 адкладамі ьалеазойскай групы на Беларусі звязаны прамысловыя радовішчы каменнай і калійных солей, нафты, паклацы гаручых сланцау,
КНІГІ ОНЛАЙН
