Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
Крьппталічны фундамент Прыпяцкага прагіну на глыбіні да 4—б тыс. м. Уасадкавым чахле выяулены адклады верхняга пратэразою, дэвонскай, каменнавугальнай, пермскай, трыясавай, юрскай, мелавой, палеагенавай, неагенавай і антрапагенавай /чацвярцічнай/ сістэм. Паводле тэктанічнай будовы Прыпяцкі прагін — грабен з складанымі фундаментам і ўтварэннямі ніжняй часткі асадкавага чахла. Гаспасціраецца у пауночна-заходнім напрамку. Пермскія адклады і адклады, якія залягаюць вышэй, утвараюць плйтформавую сінеклізу над грабенам, складзеным з пауночнай, цэнтральнай і паУднёвай структурных зон. Асноуныя структуры зон — тэктанічныя ступені і выступы, у якіх выяулены зоны падняццяУ і апусканняу, ускладненых лакальнымі структурамі. Найбольш выразныя
Рэчыцкая, Чырвонаслабодская, Шацілкауская ступені у пауночнай седктурнай зоне, Буйнавіцка-Нараулянская — у паУднёвай, Маладушынская ступень, Хобненска-Хойніцкі і ЗаходнеМікашэвіцкі выступы — у цэнтральнай. Лінейна выцягнутыя зоны падняодяУ — Рэчыцка-Вішанская, Буйнавіцка-Нараулянская, Ельская і Іншыя складэены з лакальных дадатных структур /выяулена больш за 100/. Лакальныя структуры на паверхні фундамента, на падсалявых і міжсалявых адкла.дах — складкава-блокавыя структуры /монаклінальныя блокі, брахіантыкліналі і інаі./, ускладненыя разрыунымі структураутваральнымі парушэннямі, паяыранымі у Прыпяцкім прагіне. Сярод разрыуных парушэнняУ выяулвны: глыбінныя краявыя разломы, якія абмяжоуваюць Прыпяцкі npartw а поУдня і поуначы ; рэгіянальныя разломы субшыротнага напрамку, што абмяжоуваюць ступені і Ускладняюць выступы; лакальныя разрыуныя парушэнні ; рэгіянальныя разрыуныя парушэнні субмарыдыянальнага напрамку. Па верхняй саляноснай тоувчы і надсалявых адкладах выяулены складкавыя структуры — валы I дэпрэсіі, брахіскладкі, саляныя купалы, офарміраваныя пераважна з удзелам саляной тэктонікі. Фарміраванне Прыпяцкага прагіну як унутрыплатформавага грабена адбывалася У герцынскі этап: пачалося у варонеж скі час позняга дэвону, цягнулася да пермснага перыдду. У час найбольш актыунага яго развіцця пераважалі сыходныя тэктанічныя рухі, праяуляліся глыбінная і саляная тэктоніка, вулканізм, фарміраваліся асноуныя структурныя элементы. 3 пермскага перыяду тэктанічныя рухі затухаюць, фарміруеода спадзістая платформавая сінекліза.
У Брыпяцкім прагіне выяулены і эксплуатуюцца радовішчы калійных солей, нафты, будаунічык матэрыялау, вядомы радовішчы каменнай солі, паклады бурага вугалю, гаручых сланцау, багатыя рэсурсы прэсных, мінералізаваных і тэрмальных водау і інш. Выяулены Асташкавіцкае, Аэершчынскае, Азямлінскае, Барсукоускае, Вішанскае, Бярэзінскае, Давыдаускае, Залатухінскае, Мармавіцкае, Надзвінскае, Рэчыцкае, Цішкаускяе, Пауднё” ва-Асташкавіцкае, Сасноускае, Усходне-Першамайскае 1 іншыя радовішчы нафты, прымеркаваныя да аднайменных дадатных струк • тур. На базе гэтых рацовішчау на Беларусі створаня нафтазда-
быўная прамысловасць. На базе Старобінскага радовішча калійных солей ствованы калійны камбінат "Беларуськалій", у Мазыры на базе Мазырскага радовішча каменнай солі пабудаваны сользавод.
ПРЭСНАВОДІІЫЯ ВАПНАЕЫЯ АШШЖ к а л ь к і т ы /ад лац. calx, calcis вапна/, намнажэнне вуглякіслага кальцыю СаС03 у месцах выхаду насычаных калыдыем грунтавых водаў /у азёрах, балотах, каля крыніц/. Абагачзнне грунтавых воцаў кальцнем адбываецца за кошт вышчалочвання ваннякоў і даламітаУ, што трапляюцца ў антрапагенавай тоўшчы, падзей за кошт карбанату кальцыю з карэнных мелава-мергельнілс парод. Гіаводле ўмоу утварэння і залягання адрозніваюць 3 тыпы пакладаў: крынічныя, азёрныя і балотныя. Паклады прэснаводных вапнавых адкладаў крынічнага тыпу трапляюцца на схілах і каля падэшвы ўзгоркаў, у далінах рэк, равах, часта займаюць паніжэнні рэльефу. Складзены з рыхлага зярністага матэрыялу. Маюць 75—90 Й СаС03 і як дамешак гліністаалеўрытавы матэрыял і арганічнае рэчыва. Гіаасобныя запасы невялікія, да 10—15 тыс. м3. Паклады азёрнага тыпу трапляюцца на месцы былых азёр, на дне некаторых сучасных азёр. Складзены з даволі ацнастайнай рыхлай мучністай масы, у натуральным стане насычаны вадой. Маюць 50—90 % СаСОд. У ніжніх гарызонтах пакладаў ёсць гліна і алеўрыт, у верхніх гарызонтах — сапрапель і торф. Аб"ёмы сыравіны ў пакладах гэтага тыпу часта да 10 млн. мэ. Паклады балотнага тыпу звязаны з тарфянымі радовішчамі. Карбанатны матэрыял у выглядзе мучністага рэчыва рассеяны па ўсёй масе торфу ці ўтварае тонкія праслойкі, асобныя гнёзды і лінзы розных памераў. Колькасць СаСОд 25—75 %. ІІаасобныя эапасы да 2—5 млн. м3.
Вядомы паклады прэснаводных вапнавых адкладаў пераважна ў азёрах і тарфяніках на паўночным захадзе Беларусі /Глыбоцкі, Маладзечанскі, Пастаўскі, Мядзельскі і іншыя р-ны/, у азёрах Свір, Баторын, Вялікая Швакшта, у тарфяных балотах Бярэзінскае /Маладзечанскі і Валожынскі р-ны/, Нурвіны /Пастаўскі р-н/, Цэлевічы /Астравецкі р-н/. Значныя паклады ў далінах рэк.Уса, Пціч, Свіслач /Дзяржынскі, Бара-
навіцкі і Мінскі р-ны/. Багатая прэснаводнымі вапнавымі адкладамі Аршанска-Магілёуокая рауніна /Аршанскі, Горацкі і Мсціслаускі р-ны/. На Беларусі улічана больш за 300 радовішчаў і праяУленняУ прэснаводных вапнавых адкладау, агульныя запасы каля 200 млн. м3. Плошча пакладау ад 0,2—I га да 1000—2000 га, магутнасць пакладау ад 0,1 да 5—7 м. Прэснаводныя вапнавыя адклады выкарыстоўваюцца для вапнавання кіслых глеб.
ГіЯСКІ, п с а м і т ы /ад грэч. psammites пясчаны
psammos пясок/, рыхлая асадкавая горная парсда, складзе-
ная з дробных /памерам ад 0,1 да I—2 мм/ абломкаў мінералау або горных парод. Выкарыстоуваецца у будауніцтве, шкляной і керамічнай прамысловасці, у вытворчасці вогнетрывалай цэглы, на выраб ліцейных форм. У залежнасці ад памерау абломкаў пяскі падзяляюцца на цробнаэярністыя /0,1—0,25 мм/, сярэднезярністыя /0,2Ь—0,5 мм/, буйназярністыя /0,5—I мм/, грубазярністыя /I—2 мм/ і розназярністыя. Пясчынкі ў рознай ступені згладжаныя ці вуглаватыя. Іх паверхня часам укрыта плёнкай з гідравокіслаУ жалеза, гліністага рэчыва і інш. У саставе пяскоу знойдзена больш эа 60 розных мінералаў. Пераважае кварц, палявы шпат, слюда, глауканіт, кальцыт, даламіт. Трапляюцца таксама абломкі граніту, гнейсу, крышталічнага слагіцу, вулканічнага шкла і іншых горных парод, у выглядзе дамешкау — ільменіт, магнетыт, рагавая падманка, цыркон, рутыл, лейкаксен, гранат, эпідот, турмалін і інш. Паводле мінеральнага саставу пяскі бываюць монамінеральныя /адзін мінерал, напрыклад, кварц/, алігаміктавыя /адзін мінерал і некалькі падпарадкаваных, да I %, яму/, паліміктавыя /сумесь з розных мінералау/. Аб"ёмная вага пяскоў пераважае 1300—1900 кг/м3. Утвараюцца пяскі пераважна за кошт фізічнага разбурэння вывергнутых, метамарфічных і асадкавых парод. ІІаводле ўмоу узнікнення пяскі звязаны з дзейнасцю морау, рэк, азёр, расталых ледавіковых водау, ветру і інга. Залягаюць у выглядзе пластоу і лінзаў. Трапляюцца сярод утварэнняў рознага узросту /ад вархняга пратэразою да алтрапагену/. На пяскі прыпацае каля палавіны аб''ёму покрыУных
/антрапагенавых/ утварэнняу Беларусі. 3 пяскоу у асноуным складзены водна-ледавіковыя формы рэльефу /зандры, озы, камы, краявыя ледавіковыя насыпныя грады/, эолавыя уэгоркі — дзюны і алювій рачных тэрас. Разведаны і распрацоуваюцца радовішчы пяскоу, звязаныя з палеагенавымі, неагенавымі і антрапагенавымі адкладамі. Сярод іх 204 радовішчы будаунічых пяскоу з агульнымі разведанымі запасамі каля 900 млн. м3. Найбольшыя радовішчы Навапольня /108,6 млн. м3/ і Тартак /71 млн. м3/ у Баранавіцкім р-не, Верасы /68,2 млн. м3/ у Смалявіцкім, Клыпаушчына /56 млн. м3/ у Дзяржынскім р-нах. Радовішчы шкловых і фармовачных пяскоу — Леніна /48 млн. т/ у Добрушскім р-не, Гарадное /49 млн. т, у тнм ліку шкловых каля 8 млн. т/ у Столінскім р-не, Лоеускае /790 тыс. т/ у Лоеускім р-не, радовішчы фармовачных пяскоу — Лгніццар /9,2 млн. т/ у Добрушскім, Сож /36 млн. т/ у ВеткаУскім р-нах. У глыбінных гарызонтах пяскоу ёсць падземныя воды, часам нафта.
Р
РДГАЧОУСКАЯ МІНЕРАЛЬНДЯ КйіНІЦА. радовішча мінеральных водау на левым беразе Дняпра, за II км на усход ад Рагачова. Адкрыта у 1964 г, Вада пітная і лячэбная /э мінералізацыяй 5,5 г/л/ і на ванны /з мінералізацыяй 15,4 і 63,4 г/л/. На баэе крыніцы працуе курорт "Рагачоу". Мінеральная вада выяУлена свідравінай на глыбіні 211,5—597,5 м у нароускіх даламітах і мергелях сярэднедэвонскага і пясчаніках беларускай серыі верхнепратэразойскага Узросту. Вада на глыбіні 211,5— 256 м паводле хімічнага саставу хларыдна-сульфатна-натрыева-кальцыевая, агульная Мінерал1зацыя 5,5—15,4 г/л, каля 20 мг/л брому, тэмпература 9—13 °C. Дэбіт свідравіны пры апрабаванні 4,6 м3/гадз ; на глыбіні 569-,3—-597,5 м — хларыдна-натрыева-кальцыевая з колькасцю брому 101,1 мг/л, агульная мінералізацыя 63,4 г/л, тэмпература 15 °C. Дэбіт свідравіны пры апрабаванні 27 м3/гадз. П”езаметрычны /напорны/ узровень на глыбіні II,I м ад зямной паверхні.
РАСОЛЫ, расольныя в о д ы , у якіх больш за
50 г/л раствораных солей. На Беларусі натуральныя расолы трапляюцца ў радзей у паверхневых. Утвара-
юііца пры вышчалочванні водамі саляных пакладау. Пашыраны на поудні, паўднёвым усходзе і ўсходэе /Прыпяцкі прагін і Аршанская ўпадзіна/. У дэвонскіх і верхнепратэразойскіх адкладах на глыбіні 1300—1400 м пашыраны расолы хларыднага натрыевага, хларыднага натрыева-кальцыевага і хларыднага кальцыевага тыпау з тэмпературай да 40—80 °C, у якіх да 6400 мг/л брому і да 170 мг/л ёду, павышаная колькасць бору, стронцыю, цэзію, рубідыю і іншых мікраэлементау. У раёне г. Ельска у адкладах дэвону да глыбіні 2462—2788 м тэрмальныя хларыдна-натрыевыя расолы маюць серавадароду да 372 мг/л, а таксама бром, ёд, бор і інш. Іх мяркуюць выкарыстоуваць як лекавыя.
РАТНАУСКІ ВЫСТУП, глядзі
РАУНІНЫ, вялікія прасторы з малымі ваганнямі вышынь у межах бачнага гарызонта. Раунінамі з"яўляюцца Усе нізіны, радзей паверхні вышэй за 200 м над узроунем мора. На БеларусI назва ўжывавцца традыцыйна да тых фі зіка-геаграфічных /геамарфалаг1чных/ рэгіёнау, якія ляжаць вьгаэй за 150 м над узроўнем мора. Залежна ад павархні вылучаюць рауніны хвалістыя, узгоркавыя, плоскія і інш. Паводле паходжання адкладаў, найболып пашыраных на паверхні Беларусі, адрозніваюць рауніны марэнныя /Прыбугская, Лідская, Стаубцоуская, Аршанска-Магілёуская, Горацка-Мсціслаўская/, марэнныя і флювіягляцыяльныя /Загароддзе, Баранавіцкая, Цэнтральнабярэзінская, Чачорская/, флювіягляцыяльныя і алювіяльныя /Палеская, ПрыдняпроУская/, лімнагляцыяльныя і марэнныя /Полацкая, Лучоская, Суражская, Чашніцкая/, лімнагляцыяльныя /Верхнебярэзінская< Нёманская/.
КНІГІ ОНЛАЙН
