Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
т
ТАТАРСКІ ЯЕУС, верхні ярус верхняга а.адзела пермскай слсі’^мь’. На Веларусі выяўлены ў Прыпяцкім прагіне. Магутнасць адкладау да 265 м, глыбіня залягання 179—1160 м. Складзены з цагельна-чырвоных пяскоў, пясчанікау, кангламератау з тонкімі /да 10 см/ праслоямі аалітавых пясчанікаў і вапнякоу так званай каранеускай світы, якая падзяляецца на 3 падсвіты: пясчана-кангламератавую, аалітавую і пясчаную. Некаторыя геолагі адносяць каранеўскую світу да ніжняга трыясу. Арганічныя рэшткі /філаподы, астракоды, харавыя водарасці/ у адкладах татарскага яруса трапляюода рэдка 1 мала вывучаны.
TORE /ням. Torf /, гаручы карысны выкапень, які утвараецца у балотах у працэсе натуральнага адмірання і няпоУнага распаду балотных раслін ва умовах недахопу кіслароду і залішняга увільгатнення. Больш за 75% эдабытага у БССР торфу ідзе на патрэбы сельскай гаспадаркі /на угнаенне, кампосты, на подсціл жывёле/, каля 10 % выкарыстоуваюць электрастанцыі і прыкладна столькі ж перапрацоуваюць у брыкеты на паліва. Невялікую частку торфу выкарыстоуваюць у хімічнай прамысловасці /вытворчасць тарфянога воску і інш../, на леказыя мэты, як будаунічы матэрыял /торфаізаляцыйныя пліты/.
Торф складаецца з арганічнай часткі, неарганічных злучэнняУ, вады і частксва паветра. Арганічная частка: бітумы /1,2— 17,7 % на арганічную масу/, воднарастваральныя і лёг агідраліэоуныя элучэнні /6,2—63,1 %/, гумінавыя кіслоты /4,6—
55,5 %/, цэлюлоза /0—20,7 %/, лігнін /0—23,9 %/. Неарганічныя злучэнн!: нерастваральныя мінералы, адсарбцыйныя мінэралы з гумінавымі рэчывамі, неарганічныя кампаненты тарфяной вады, іонаабменныя і комплексна-гетэрапалярныя аргана-мінеральныя комплексы. У натуральным станз торф насычаны вадой /80—96 %/, частка якой фізіка-хімічна звязана з функцыянальнымі групамі, іонамі, мікрамазаічнымі паверхнямі падзелу фаз, а таксама у выглддзе раствору імабіліэавана надмалекулярнымі структурамі арганічных злучэнняу з прыкметамі поліэлектралітау і мікрамазаічнай гетэрагеннасці.
Гіаводле складу расліннага матэрыялу, умоў утварэння і фізіка-хімічных уласцівасцей вылучаюць вярховы, пераходны і нізінны тыпы торфу. Кожны з іх мае лясны, леса-багнавы і багнавы падтыпы і падзяляецца на віды. На Беларусі вылучана 39 відау торфу. На нізінных балотах асаковы, гіпнавы, асакова-гіпнавы, трысняговы, драуняаа-гіпнавы, драуняна-трысняговы і інш. Гэтыя віды і асакова-сфагнавы трапляюцца на пеРаходных балотах. На вярховых балотах сфагнавы /фускум-торф, медыум-торф/, комплексны вярховы, сфагнавы мачажынны, падвейна-сфагнавы, падвейны, шэйхцэрьіевы, драуняна-сфагнавы, хваёва-сфагнавы і інш. Вылучаюць торф слабага распаду /да 20 % рэчыва страціла клетачную структуру/, сярэДняга /20— 35 %/, моцнага /больш за 35 %/. Колер-жоуты і буры да чорнага. Торф — прыродны іонаабменны матэрыял. Асноуныя паказчыкі тэхнічных уласцівасцей, якія вызначаюць яго выкарыстанне,— ступень распаду, вільготнасць, цеплыня згарання, попельнасць. Цеплыня згарання кавалкавага торфу 13,06 МДяс/кг /3120 ккал/кг/, тарфяных брыкетаУ 15,9-^13 МДж/кг /3800—4300 ккал/кг/. гіа Беларусі агульная плошча таррянікау /у тым ліку асушаных/ 2543,8 тыс. га /глядзі табліцу/, яны займаюць 12,3 2» плошчы рэспублікі. Максімальная магутнасць тарфянога пакладу II м /Арэхаускі Мох у ІІухавіцкім р-не/. ІІа запасах торфу БССР займае 2-е месца сярод саюзных рэспублік пасля ГСФСР: да пачатку інтэнсіунай здабычы было 5,4 млрд. т, на 1978 г. — каля 4,9 млрд. т, з іх прыгодна для прамысловай здабычы каля 1,2 млрд. т /падлічана пры умоунай вільготнасці 40 %/. 53,3 % вярховых пакладау сканцэнтравана у Віцебскай вобл,,
Плошча тарфяных радовішчау і эапасы торфу у БССР /на пачатак 1978 г./
!
І
Бооласці
ІПлошча тарфяных!Запасы торфу паІСумарныя радовішчаў !водле залягання, Ізапасы ! млн. м3 !млн. м3
Ітыс. !у ад !вяр-!пера- !ні- !
I га Іагульнай хо-!ход- !зін- !
! Іплошчы ! вы ! ны : ны !
Брэсцкая
681,6
21,1
57,02
60,19
939,62
1056,83
Еіцебская
364,0
9,1
435,43
30,29
621,06
1086,78
Гомельская
524,2
13,0
93,34
27,79
749,89
871,02
Гродзенская
165,2
6,6
14,01
0,40
299,98
314,39
Магілёуская
223,7
7,7
98,55
8,69
277,35
384,59
Мінская
585,0
14,3
119,24
12,68
1077,54
1029,46
Усяго у БССР
2543,8
12,3
817,59
140,04 396э,44
. 4923,07
найменш іх у Гродзенскай і Брэсцкай абласцях ; нізінныя пераважаюць у цэнтры і на поудні рэспублікі. Вядома болын эа 7 тыс. тарфяных радовішчау.у тым ліку 5220 мясцовага значэння /плошча кожнага менш эа 100 га/; на 295 рацовішчау /плошча кожнага больш за 1000 га/ прыпадае 67,1 % запасау торфу рэспублікі. Торф з"яуляеода асноваю тарфяна-балотных глеб. Асушаныя балоты — каштоўныя сельскагаспадарчыя ўгоддзі /складаюць каля 1/4 усіх сельскагаспадарчых зямель рэспублікі/. Большая частка тарфяных балот БССР выкарыстоувааода у сельскай гаспадарцы, для вырошчвання лесу і здабычы торфу.
ТОРФАВІВІЯШТ, аграхімічная руда, мясцовае угнаенне, якое складаеода з торфу і рассеянага ў ім вівіяніту.
ТРАЦІЧНАЯ СІСТЭМА /ПЕШЯД/. І-я сістэма /перьіяд/ кай2 1^9 гУ СССР замест трацічнай сістэмы вылучаюць 2 самастойныя сістэмы: палеагенавую cj^cтэму /перыяд/' і неагенавую сістэму /перыяд/.
ТШЯСАВАЯ СІСТЭМА /1ІЕШЯД/, т р ы я с /ад грэч. trias
тройца, траістасць/, І-я сістэма м£адаоЗбК.ай~Г.Ж1Ы, якая адпавядае І-му перыяду мезаэойскай эры геалагічнага раэвіцця Зямлі. Пачауся 230 млн. гадоу назад, цягнууся 35 млн. гадоу /глядзі Г'§алагіч^е_летаз,лічэнн§/. Падэяляеода на 3 аддзелы і 7 ярусау /глядзі табліцу/. На тэрыторыі Беларусі трыясавыя адклады пашыраны у Прыпяцкім прагіне і Брэсцкай
Падэел трыясавай сістэмы
Аддзел /эпоха/
Ярус / век/
Світа
Верхні
жж.
валаУская
нарыйскі
карнійскі
Сярэдні
ладзінскі
анізійскі
Ніжні
Ніжні
алянёцкі
нараулянская калінкавіцкая
я^с
мазырская
верхняя падсвіта
ніжняя падсв і та
упадзіне. На Беларусі з прычыны слабай палеанталагічнай ахарактарызаванасці адкладау трыясавай сістэмы карыстаюцца назвамі мясцовых світ, а не ярусау або гарыэонтау Уніфікаванай схемы. Умовы асадканамнажэння і палеагеаграфічныя абставіны у трыясавы перыяц розныя. Большая частка Беларусі была сушаю, Асадкі намнажаліся толькі у Іірыпяцкім прагіне і Брэсцкай упадзіне. У Прыпяцкі прагін у пачатку трыясавага перыяду з пауднёвага усходу э тэрыторыі Украіны праніклі воды моцна апрэсненага мора. Намнажаліся карбанатна-пясчаныя, пазней мергельна-гліністыя асадкі мазырскай світы з рэшткамі філапод, астракоц, ганоідных рыб 1 харавых мдарасцей. К канцу ніжняга трыясу марскі басейн высах, у сярэднім-верхнім трыясе тут фарміравалЯся каалінавая кара выветрывання. Толькі у канцы познатрыясавай эпохі /рэцкі ярус/ у паУднёвай прыбартавой і цэнтральнай частках ПрыпяцЮ5
кага прагіну ўтварыліся невялікія разроэненыя азёры, у якіх намнажаліоя каалінавыя гліністыя асадні валаускай світы месцамі а абвугленымі рэшткамі раслін і тонкіх /да I см/ праслояу вугалю. На астатняй тэрыторыі прагіну у гэты час прадаужаліся выветрыванне t слабае размыванне ра~ ней адкладзвных асадкау. Магутнаоць трыясавых адкладау у Прыпяцкім прагіне да 450 м. У Брэсцкай упадзіне ніжнетрыясавыя адклады /магутнасць 2—II м/ прадстаўлены чырвонаі стракатаколернымі глінамі з паасобнымі тонкімі праслоямі даламіту і пясчаніку, Рэцкі ярус складзены з пясчана-гліністых каалінізаваных ларод. На заходнім схіле Беларускай антэклізы вылучана каалінавая кара выветрывання рэцкага Уаросту, якая разаілася на пародах крышталічнага фундамента. Фауна у адкладах трыясавай сістэмы у Брэсцкай упадзіне не выяулена. Адклады вылучаны тут па аналогіі з разрззамі Прыпяцкага прагіну, Прыбалтыкі і Польшчы. У канцы трыясаваге. перыяду уся тэрыторыя Беларусі зноу стала сушаю. Арганічны свет трыясавага перыяду яУна мезазойскі. Да пачатку трыясавага перыяду поунасцю вымерлі трылабіты, чатырохпрамянёвыя каралы, скарацілася колькасць пра.дуктыд і фуэулінід.
У морах панавалі малюскі, асабліва галаваногія /цзратыты, аманіты/, у прэснаводных вадаёмах шмат члзністаногіх /астракоды, філаподы/, на сушы пашырыліся звмнаводныя /стзгацэфалы/ і асабліва паУзуны /дыназауры і інш./, насякомыя /жукі, стараяытныя прастакрылыя/. Некаторыя рэптыліі зноу вярнуліся ў моры /Іхтыязауры, плеэіязаўры/і Сярод рыб паявіліся кісцяпёрыя. У канцы перыяду ўзніклі ц$ршыя прымітыўныя млеканормячыя. Раслінны свет трыясавага перыяду быу падобны да пермскага, у канцы перыяду пашырыліся голанаовнныя расліны /бенетытавыя, цыйадавыя» гінкгавыя і інш./, у морах развіты сіфонікавыя, у прэснаводных вадаемах харавыя водарасці. У адкладах трьгясавай сістэмы БеларусІ магчымы баксіты і вогнетрывалый каалінавыя гліны, а таксама бурыя вугалі /у мульдах прагінання, напауненых адкладамі ьалаускай світы/.
ТУРНЕЙСКІ ЯРУС, т у р н э /ад назвы г. Турнз у Бельгіі/, ніжні ярус ніжняга аддзела камеднавугальнай,,£істэмь’ Выяўле-
ны У Прыпяцкім прагіне. Магутнасць адкладау ад 3 да 350 м, сярэдняя 100—150 м, на поУдні больш за 600—800 м, глыбіня залягання 105—1379 м. Складзены У ніжняй частцы /малеУскі гарызонт/ на усёй тэрыторыі Прыпяцкага прагіну пераважна з цёмна-шэрых глін з праслоямі гліністых вапнякоу з фаунай астракод, чарвей, рыб, фарамініфер, у верхняй частцы /упінскі, кіэелаускі і чарапецкі гарыэонты/ на поуначы прагіну з глін і мергеляУ э праслоямі гліністых вапнякоу і пясчанікаУ, на поудні і часткова у цэнтральнай частках з стракатаколернай пясчана-гліністай /"жалезістай'7 тоўшчы. Рэшткі раслін часам утваравць /у кізелаУскім гарызонце/ тонкія праслоі вугалю.
ТУРОНСКІ ЯРУС, т у р о н /ад Turonia Туронія стараж.-рым. назва гістарычнай вобласці Турэнь у Францыі/, 2-і знізу ярус верхняга аддзела мелаврД^Цстзмы. ВыяУлены У паУднёвай частцы Беларусі. Ускрываецца пераважна свідравінамі, толькі на усходзе /па даліне р. Сож і яе прытоках/ вядомы у прыродных агаланнях. Магутнасць да 70 м, максімальная 112 м /Навагрудскае узвыша/. Складзены з мелу і мелападобнага мергелю, часам з уключэннямі каннрэцый крэменю. У адкладах шмат фарамініфер.
ТЭКТДШЧНАЯ БУДОВА, сукупнасць структурных форм Зямлі у цэлым ці асобных участкау, тэктанасферы, літасферы і зямной кары. Тэктанічная будова Беларусі абумоУлена размяшчэннем яе на захадзе Усходне-Еўрапейскай платформы. ТУт, як і ў іншых раёнах платформы, вылучаны 2 структурныя паверхі: крышталічны фунцамент архейска-сярэднепратэразойскага Узросту і платформавы чахол, які ўключае адклады ад верхняга пратэразою да антрапагену. У фундаменце шырока развіта сістэма дыягамальных і артаГанальных даплатформавых разломау рознага рангу: краявых рэгіянальных /Мінскі/, субрэгіянальных /Шчучынскі/ і лакальных. Фундамент аголены ці знаходзіцца пад маламагутным чахлом /10—20 м/ мезазойскіх і кайназойскіх парод, на поУдні Беларусі /каля в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на/ выхоцзіць на дзённуп паверхню У межах
КНІГІ ОНЛАЙН
